Η Δημοκρατία στον αστερισμό του Λαϊκισμού

Γράφει η
Νίκη Καλτσόγια

«Η επανάσταση των μαζών» (TheRevoltoftheMasses) του μεγάλου  Ισπανού πολιτικού επιστήμονα Ortega y Gasset, που κυκλοφόρησε το 1930 και  «Το τέλος των ιδεολογιών» (TheEndofIdeology) του επίσης μεγάλου Αμερικανού πολιτικού επιστήμονα Daniel Bell, του 1960, επηρέασαν αποφασιστικά την κοινωνιολογική  και πολιτική σκέψη  και  άνοιξαν νέους δρόμους έρευνας των πολιτικών φαινομένων. Φυσικά δεν είναι οι μόνοι που το έργο τους θεωρείται προφητικό. Είναι  και άλλοι πολλοί,  μόνο που στο πλαίσιο αυτού του μικρού άρθρου δεν υπάρχουν περιθώρια να αναφερθούμε σ’  αυτούς. Ανάγκη όμως να τονίσουμε έστω και  επιγραμματικά και τις επιστημονικές διαπιστώσεις που κυριαρχούν, κυρίως από τις

αρχές του 21ού αιώνα, όπως ενδεικτικά «οι λαβύρινθοι της δημοκρατίας». Και όλες αυτές οι θεωρίες, που πλαισιώνονται  από πλήθος ερευνών και μελετών  αποτελούν μεθόδους  διερεύνησης των δομών δύναμης (powerstructures), που επικρατούν γενικά στις σημερινές κοινωνίες. Ένα όμως ακόμα χαρακτηριστικό της εποχής μας, που τείνει να κυριαρχήσει στον επιστημονικό και δημόσιο λόγο,  είναι η χρήση του όρου   «λαός»,   «λαϊκός», «λαϊκισμός»,  παίρνοντας όχι μόνο την έννοια παράγοντα διερεύνησης των πολιτικών φαινομένων, αλλά και  χαρακτήρα ιδεολογίας, και μάλιστα με εξαιρετική δύναμη απήχησης,   που θα πρέπει να μας προβληματίσει για μια βαθύτερη διερεύνηση της έννοιας του.[1]  Και μάλιστα χαρακτήρα ιδεολογίας αχρωμάτιστης, με ό,τι αυτό σημαίνει βαθύτερα, ώστε να μπορεί να αξιοποιηθεί χωρίς εννοιολογικούς προσδιορισμούς. Ίσως η ερμηνεία αυτού του φαινομένου να είναι ότι απευθύνεται στο λαό. Και εδώ ο όρος λαός δεν περιορίζεται μόνο στην έννοια του λαού, ως στοιχείου του κράτους. «Απευθύνεται στο λαό»:Στους πολίτες, έτσι αόριστα ή σε συγκεκριμένες ομάδες λαού, πολιτών. Δημιουργεί σχέσεις λαού, όμως λαός  εδώ δεν είναι παρά ομάδες στην γενική έννοια του όρου. Έτσι  έχουμε αποδεχτεί να μιλάμε για λαϊκισμό φασιστικών ομάδων, λαϊκισμό αναρχικό, λαϊκισμό ως πεμπτουσία της δημοκρατίας, που είναι και η συνηθέστερη.
Και βέβαια πρωταρχικά o όρος  λαϊκισμός τείνει να ταυτιστεί με την ίδια την ουσία της Δημοκρατίας, που στην πρωταρχική της έννοια είναι  η άσκηση της πολιτικής εξουσίας από τον ίδιο το λαό,χωρίς διαμεσολαβητές. Στη θεωρία του λαϊκισμού, οι διαμεσολαβητές, δηλαδή τα εκλεγμένα και λογοδοτούντα όργανα του κράτους ταυτίζονται με τις ελίτ.  Και αυτό αποτελεί τη  βασικότερη αντιθετική έννοια της δημοκρατίας,  αυτής του ελιτισμού ή των ελίτ. «Εμείς δε θέλουμε ελίτες», ήταν το κύριο σύνθημα του αρχηγού του ΠΑΣΟΚ, Ανδρέα Παπανδρέου, του μεγάλου αναμφισβήτητα ηγέτη, αλλά τυπική μορφή Μεσσία,  με ό,τι αυτό επιστημονικά σημαίνει.  Και στο σημείο αυτό ας θέσουμε, όσο γενικά μπορεί να είναι επιτρεπτό, το ερώτημα: Τι γνωρίζουμε ως πολίτες για τις ελίτ. Ποια είναι η ουσία του όρου. Ποια είναι η θέση τους στον κλάδο των πολιτικών επιστημών; Ποιες οι βασικές κατηγορίες ελίτ και ποιός  ο ρόλος τους  στην εξέλιξη του πολιτισμού.Στα θέματα αυτά είναι ανάγκη να κάνουμε πολύ γενικές αναφορές σε αυτό που εκφράζει βασικά ο όρος ελίτ, από τον οποίον προέρχεται και ο επιστημονικός κλάδος των ελιτιστικών θεωριών. Ο όρος elite σημαίνει τον ανθό,  τον εκλεκτό και εκφράζεται με το ρήμα στα λατινικά eligere,  που  σημαίνει επιλέγω. Οι πρώτες φιλοσοφικές θεμελιώσεις του ανάγονται στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη και τους σοφιστές και μετά το Μεσαίωνα στο Μακιαβέλι και το Νίτσε. Με το έργο των  Ιταλών  θεωρητικών  Gaetano Mosca και Vilfredo Pareto από τις αρχές  του 20ού αιώνα μπαίνουν τα θεμέλια της έρευνας των ελίτ και του κοινωνικού ρόλου τους, αλλά  η άνοδος του φασισμού στη Γερμανία  και τοFurerPrincipeπου επικράτησε, αμαύρωσε  ανεξίτηλα την   επιστημονική αξία του όρου. Όμως από τη δεκαετία του ’50 η αμερικανική πολιτική επιστήμη αποκαθιστά την επιστημονική αξία του όρου και έκτοτε η βιβλιογραφία επιστημονικών θεωριών αλλά και εμπειρικών μελετών αναδεικνύουν τις δομές δύναμης των κοινωνιών.Οι αριστοκρατίες και οι ευγενείςείναι οι πρώτες αναγνωρισμένες στην ιστορία του πολιτισμού κοινωνικές ομάδες ελίτ.   Και οι δομές δύναμης  εξελίσσονται, όσο προχωρεί με τους λαϊκούς αγώνες η κατάρρευση των αριστοκρατικών θεσμών και περιορίζεται η δύναμη των ευγενών, με το πέρασμά της  στις ευρύτερες κοινωνικές ομάδες  και  τον έλεγχο της δύναμης με τους πολιτικούς θεσμούς που αναδεικνύονται.  Και φυσικά  κυρίως με την κατοχύρωσή τους με τα περίφημα κοινωνικά συμβόλαια, που αντιπροσωπεύουν τα Συντάγματα, του ύψιστου αυτού ιερού θεσμού, που διασφαλίζει τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα και θεσμοθετεί δομές άσκησης της εξουσίας αλλά και θεσμούς  ελέγχου της, που έχουν αναφορά στο λαό, την πηγή όλων των εξουσιών.[2] Ακόμα και στην εποχή μας, που το πέρασμα σε άλλες μορφές δύναμης με την παγκοσμιοποίηση  οι παραδοσιακές ελίτ έχουν απωλέσει τη δύναμή τους και πάλι ο εντοπισμός της δύναμης δεν είναι άγνωστος: Οικονομικοί κολοσσοί, μεγάλα κέντρα ΜΜΕ  είναι οι πλέον επικίνδυνες για τη δημοκρατία  δομές άσκησης δύναμης και επιρροής.[3]
Με τις ελάχιστες και ατελείς αυτές αναφορές στην άμεση σχέση δημοκρατίας και δύναμης  είναι παραπλανητικό ή ακραία προπαγανδιστικόνα μιλάμε για ταύτιση της έννοιας του λαϊκισμού με τη Δημοκρατία και μάλιστα ως πεμπτουσίας της.Είναι η πιο επικίνδυνη  εκδήλωση άρνησης των θεμελίων της δημοκρατίας. Ή ακόμα στρέβλωσης και καταπάτησης της αξίας του πολίτη. Όμως γι’  αυτό, που ελάχιστα γίνεται λόγος στη σημερινή ελληνική πολιτική  πραγματικότητα, είναι ότι ο λαϊκισμός έχει διαβρώσει όχι μόνο τις πολιτικές δομές, αλλά και τον ίδιο τον πολιτικό λόγο. Η απαξίωση της ιερότητας των βασικών θεμελιωδών αρχών της συνταγματικής μας τάξεως και των αρχών που διέπουν τη φιλοσοφία της, αρχής γενομένης από το ίδιο το Σύνταγμα που «ο σεβασμός και η τήρηση του επαφίενται στον πατριωτισμό των Ελλήνων», είναι σήμερα οι μεγάλοι κίνδυνοι εκτροπής σ΄ έναν ιδιότυπο αυταρχισμό των μαζών. Τι εγγυώνται οι μεγάλες και πρωτοποριακές αλλαγές στο Σύνταγμα, που εξαγγέλλονται, μια και άρχισε με τον πλέον λαϊκιστικό τρόπο η συζήτηση για τη ριζική αναθεώρησή του, σε μια περίοδο που η οικονομική κρίση συμπαρασύρει όλο το αξιακό μας σύστημα αλλά και η ίδια η εθνική μας υπόστασή είναι επισφαλής;  Τι εγγυάται ότι οι μεγάλες και πρωτοποριακές αλλαγές στο Σύνταγμα που εξαγγέλλονται, μια και άρχισε με τον πλέον λαϊκιστικό τρόπο  η συζήτηση για την αναθεώρησή του, θα αλλάξουν τη σκληρή πραγματικότητα του μη σεβασμού  των συνταγματικών διατάξεων; Και τι θα αλλάξει την πολιτική μας κουλτούρα  του ρεβανσισμού  και της πόλωσης;  Αρκεί κανείς να διαβάσει τα πρακτικά της τελευταίας συνεδρίασης όλων των αναθεωρητικών βουλών, κυρίως από τη μεταπολίτευση και μετά.Τι θα προσφέρουν οι αλλαγές σε έναν παγιωμένο πολιτικό πολιτισμό, όπου το κράτος και οι δομές του, από της συστάσεώς του,  θεωρούνται  λάφυρο  στην υπηρεσία των πολιτικών κομμάτων και της εκλογικής τους πελατείας;  Και αυτό ανεξάρτητα πολιτικών ιδεολογιών; Σ’ έναν πολιτικό πολιτισμό που η μη τήρηση βασικών διατάξεων  του Συντάγματος για έλεγχο και λογοδοσία των κυβερνώντων  είναι η πραγματικότητα και  οι κυρώσεις που προβλέπονται  αγνοούνται; 

---

[1] Από τις πρώτες εμφανίσεις του όρου στον ελληνικό τύπο είναι αυτή σε σειρά άρθρων του καθηγητή του Συνταγματικού Δικαίου Γεωργίου Δ. Δασκαλάκη στην εφ. Μεσημβρινή, 15-18.5.1991: «α. Λαϊκισμός ή οργανωμένη ανευθυνότητα», β. «Λαϊκισμός: Ένα επιστημονικό φαινόμενο», γ. «Θεωρητική προσέγγιση του λαϊκισου» και δ. «Συμπεράσματα: Κατάρα ο λαϊκισμός».
Σήμερα η βιβλιογραφία αλλά και η καθημερινή αρθρογραφία στον τύπο στο θέμα αυτό είναι πολύ πλούσια.  Όμως ως γενική παρατήρηση δεν ανταποκρίνεται στις επιστημονικές προϋποθέσεις διερεύνησης του μεγάλου αυτού θέματος.

[2] Στη σχετική με το θέμα βιβλιογραφία υπάρχει πλήθος εμπειρικών μελετών, κυρίως στις ΗΠΑ. Η σχέση των ελιτ με τη δημοκρατία είναι καίριο θέμα για τη μελέτη της δομής και της άσκησης δύναμης στα πολιτικά συστήματα. Αντικατοπτρίζουν σε μεγάλο βαθμό την εξέλιξη των κοινωνιών προς τη δημοκρατία, την ελευθερία και την ισότητα. Για την ελληνική κοινωνία και την εξέλιξη του φαινομένου της ηγεσία,  των ελίτ μια αρκετά εκτενής μελέτη, στηριζόμενη και σε έρευνα είναι η μελέτη μου «Πολιτικές και κοινωνικές ηγεσίες στο σύγχρονο ελληνικό κράτος», ανάτυπο από π. Το Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών. τ. Ε΄, τχ. 20.  Οκτώβριος 1996. Βέβαια στη μελέτη καταγράφεται και η πόλωση μεταξύ των ελληνικών πολιτικών δυνάμεων, σε όλη την πορεία εξέλιξης του νεότερου ελληνικού κράτους

[3] Για το θέμα βλ. μεταξύ άλλων μελέτη μου  με τίτλο «Το φαινόμενο της ηγεσίας στη μεταμοντέρνα εποχή», ανάτυπο από τ.τ. Ανάπτυξη – Ηγεσία – Κοινωνία. Κείμενα Συγκριτικής Πολιτικής Ανάλυσης, για τον καθηγητή Κλεομένη Κουτσούκη, εκδ. Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 2011, σ.183-189.
Αλλά και για τη δύναμη των ΜΜΕ γενικότερα βλ.  μεταξύ άλλων μελέτη μου με τίτλο  «Η απαξίωση των πολιτικών ηγεσιών και ο ρόλος των ΜΜΕ», στην ειδική έκδοση του π. Κυπριακή Μαρτυρία,  του Ομίλου Πνευματικής Ανανεώσεως, Λευκωσία 2015  με γενικό θέμα Τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας και ο Ρόλος τους Σήμερα, τχ. 2015, σ. 26-36.