Ἐξ Ἀναξιµένους ἄρχεσθαι & Ἀφιλομουσίας* παύεσθαι

Γράφει ο
Πέτρος Ιωαννίδης

ΑΝΑΞΙΜΕΝΗΣ ΕΥΡΥΣΤΡΑΤΟΥ ΜΙΛΗΣΙΟΣ 585/4 - 528/5

«ἐπειδάν δέ ἡγήσωµαι δόγµα ἔχειν ἀκίνητον, Ἀναξιµένης ὑπολαβών ἀντικέκραγεν· ἀλλ᾽ἐγώ σοί   φηµι· τό πᾶν ἐστι ὁ ἀήρ, καί οὗτος πυκνούµενος καί συνιστάµενος ὕδωρ καί γῆ γίνεται, ἀραιούµενος δέ καί διαχεόµενος αἰθήρ καί πῦρ, εἰς δέ τήν αὑτοῦ φύσιν ἐπανιών ἀήρ· ἀραιωθείς δέ καί πυκνωθείς(;) φησίν, ἐξαλλάσσεται» (Ερµείας, 2ος - 3ος µ.Χ. “Διασυρµός τῶν ἔξω φιλοσόφων”, 7).
[= Όταν νομίσω πως κατέχω κάποια ακλόνητη θεωρία, ο Αναξιμένης παίρνοντας το λόγο με αντικρούει. Εγώ θα σου πω: ο κόσμος είναι αέρας, που όταν συμπυκνώνεται, μεταβάλλεται σε νερό και χώμα, όταν όμως αραιώνεται και διασκορπίζεται, τότε μεταβάλλεται σε αιθέρα και φωτιά, όταν τέλος επανέρχεται στην
αρχική του κατάσταση, τότε γίνεται αέρας· λέει επιπλέον (ο Αναξιµένης) ότι ο αέρας αλλάζει καταστάσεις µε την αραίωση και τη συµπύκνωσή του).

«Ἀπαιδεύτου ἔργον τό ἄλλοις ἐγκαλεῖν, ἐφ᾽οἷς αὐτός πράσσει κακῶς».

(Επίκτητος, 50/55 - 135/8, “Εγχειρίδιον”, 5, 1, 7)

(= χαρακτηριστικό γνώρισμα και κακή έξη του αμόρφωτου ανθρώπου είναι να κατηγορεί τους άλλους για όσα δεινά αυτός ο ίδιος υφίσταται).

ΣΧΟΛΙΟ: Συχνό φαινόμενο της εποχής μας είναι να φορτώνουμε τα δικά μας λάθη και τα παραστρατήματά μας στους άλλους και να μην αναλαμβάνουμε την προσωπική ευθύνη των πράξεών μας και των συνεπειών που απορρέουν από αυτές. Στη Φιλοσοφία του Στωικού Επίκτητου από την Ιεράπoλη της Φρυγίας θα επανέλθουμε, γιατί αυτή αποτελεί μία εναλλακτική στάση της ζωής, που αποβλέπει στην ηθική αυτοβελτίωση του χαρακτήρα μας.
Ο Επίκτητος υποστήριζε πως δεν αναστατώνουν / πτοούν τα πράγματα τους ανθρώπους, αλλά οι γνώμες που σχηματίζουν οι άνθρωποι γι’ αυτά.

«Ταράσσει τούς ἀνθρώπους οὐ τά πράγµατα, ἀλλά τά περί τῶν πραγµάτων δόγµατα».

Ο θάνατος δεν είναι κάτι φοβερό, αν ήταν θα φαινόταν και στον Σωκράτη, η ιδέα του θανάτου, επειδή είναι τρομερή,
αυτή η ίδια μας τρομάζει. Αν αλλάξουμε τις εντυπώσεις/απόψεις μας, θα αλλάξουν και τα συναισθήματά μας. Η
Γνωσιακή Συμπεριφοριστική Ψυχοθεραπεία του ψυχολόγου Albert Ellis (1913-2007) βασίστηκε σ’ αυτό το αξίωμα
του Επίκτητου. Η Φιλοσοφία είναι τρόπος ζωής και όχι απλά θεωρία. Η βάση της Φιλοσοφίας είναι η αυτογνωσία
και η απάθεια, αταραξία της ψυχής προϋπόθεση βασική για την αρετή και την ευτυχία. Βασική αρχή του ήταν το:
ΑΝΕΧΟΥ και ΑΠΕΧΟΥ (= να ‘χεις υπομονή και εγκράτεια).

«Ἐρωτηθείς τί αὐτῷ περιγέγονεν ἐκ φιλοσοφίας,   ἔφη,  “τό δύνασθαι πᾶσι θαρρούντως ὁμιλεῖν”».

(= όταν ρωτήθηκε ο Αρίστιππος, ποιο ήταν το όφελός του από τη Φιλοσοφία απάντησε: “το ότι δύναμαι με παρρησία
να επικοινωνώ με όλους τους ανθρώπους”).

«Ἐρωτηθείς - Ἀρίστιππος ὁ Κυρηναῖος - τίνι διαφέρουσιν οἱ πεπαιδευµένοι τῶν ἀπαιδεύτων, ἔφη, “ᾧπερ οἱ δεδαµασµένοι ἵπποι τῶν ἀδαµάστων”».

(Διογένης Λαέρτιος, 3ος μ.Χ., “ΒΙΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ”, ΒΙΒΛΊΟ 2ο, Αρίστιππος 8, § 68 & 69)

(= όταν ρωτήθηκε ο Αρίστιππος από την Κυρήνη - ελληνική αποικία στη Λιβύη της Αφρικής - σε τι διαφέρουν οι μορφωμένοι από τους αμόρφωτους απάντησε: “όσο διαφέρουν τα γυμνασμένα άλογα από τα αγύμναστα”).

«Καί τούς θησαυρούς τῶν πάλαι σοφῶν ἀνδρῶν, oὓς ἐκεῖνοι κατέλιπον ἐν βιβλίοις γράψαντες, ἀνελίττων κοινῇ σύν τοῖς φίλοις διέρχοµαι, κἄν τι ὁρῶµεν ἀγαθόν ἐκλεγόµεθα καί µέγα νοµίζοµεν κέρδος, ἐάν ἀλλήλοις φίλοις γιγνόµεθα».

(Ξενοφών, 430-355, “ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ”, Α’, 14) 

(= και τους θησαυρούς των αρχαιοτάτων σοφών ανδρών, τους οποίους εκείνοι μας κληροδότησαν, αφού τους έγραψαν μέσα σε βιβλία - Αρχέγονη και Αρχιγένεθλος η Ελληνική Γραφή και Γλώσσα - ξετυλίγοντάς τους, τους διεξέρχομαι/ πραγματεύομαι / ομιλώ διεξοδικά μαζί με τους φίλους μου και αν εντοπίσουμε κάτι αγαθό/ορθό, το επιλέγουμε και το θεωρούμε μέγα κέρδος, αν γίνουμε φίλοι αναμεταξύ μας).

«Οἰκείᾳ δυνάµει γράφοµεν καί ἀπαράθετά ἐστιν»

Η παραπάνω αξιοπρεπής και αξιοσημείωτη επικούρεια ρήση μάς βρίσκει απόλυτα σύμφωνους , γι’ αυτό και την έχουμε αναγάγει σε γνώμονα της ζωής μας, τόσο στα λόγια μας όσο και στα έργα μας και στα γραπτά μας,  και μ’ αυτή συνταυτιζόμαστε και συμ-πορευόμαστε στην κονίστρα (παλαίστρα) της ζωής. Το απόσπασμα είναι αλιευμένο από τα Fragmenta logica et physica, Fragment 1, 24 του Χρύσιππου του Απολλωνίου απ’ τους Σόλους της Κιλικίας (279-206), Στωικού Φιλοσόφου, το διασώζει και ο Διογένης ο Λαέρτιος στο έργο “ΒΙΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ”, βιβλίο 7ο, § 18, 3 και σημαίνει “γράφουμε στηριζόμενοι αποκλειστικά στις δικές μας δυνάμεις και δυνατότητες με ενδιαφέρουσα / αξιόλογη πρωτοτυπία, προσωπική έμπνευση και δημιουργία χωρίς να παραθέτουμε γνώμες / απόψεις από άλλα έργα (σύνηθες φαινόμενο της εποχής μας). Δηλαδή δεν κοπιάρουμε (copy), αντιγράφουμε/ μιμούμαστε άλλους, αλλά κοπιάζουμε, ούτε παστάρουμε (paste)**, αλλά πλασάρουμε*** / προωθούμε / διαδίδουμε καινοτόμες ιδέες άγνωστες και ανήκουστες στην επιστημονική κοινότητα.
Με Τόλμη και Αξιοπιστία προσφέρουμε στο αναγνωστικό μας κοινό, ακατάθετα, απαράθραυστα (= αδιάσειστα,  ασάλευτα), απαραποίητα (= γνήσια/ανόθευτα) και απαράμιλλα (= ανυπέρβλητα/ ασύγκριτα), πνευματικά προϊόντα κατόπιν επισταμένης μελέτης και ενδελεχούς ερεύνης. 
Γιατί πιστεύουμε ακράδαντα πως η επανάληψη είναι μήτηρ όχι πάσης μαθήσεως, όπως εσφαλμένως υποστηρίζεται και είναι αγνώστου ταυτότητας/ πατρότητας, αλλά πάσης παθήσεως και πάντων των σύγχρονων παθών / παθογενειών του ανθρώπου, της ανίας, της πλήξης, της αθυμίας, της μονοτονίας και της απουσίας ανανέωσης, εξέλιξης και προόδου.
Διαφορετικά αν η επανάληψη ήταν μάθηση, θα μαθαίναμε από τα λάθη μας και δεν θα επαναλαμβάναμε τα ίδια λάθη. Εξάλλου ο Γάλλος συγγραφέας και ακαδημαϊκός Αντρέ Μωρουά, 1885-1967, είχε παρατηρήσει πως  «ακόμα και η ορθή κρίση χάνει τη δύναμη και το κύρος της, αν την επαναλαμβάνεις πολύ συχνά».
Κι ακόμα πως: «το διάβασμα ενός καλού βιβλίου είναι σαν ένας διαρκής διάλογος κατά τον οποίο, το βιβλίο ρωτά και η ψυχή απαντά».

Το Διάβασμα σε θρέφει,

Ο Διάλογος σε προειδοποιεί,

Το Γράψιμο σε ακονίζει

(Φραγκίσκος Βάκων, 1561-1626. ‘Αγγλος φιλόσοφος)

ΠΡΩΤΟΤΥΠΙΑ - ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ ΤΟΥ ΑΝΑΞΙΜΕΝΟΥΣ 

Η πρωτοτυπία και η πρωτοπορία του έγκειται στην αντίληψη που είχε για τη σχέση των πραγμάτων με την πρώτη υλική αρχή, τον αέρα, από την οποία απορρέουν και στην οποία αυτά επανέρχονται. Πράγματι κάθε μεταβολή οφείλεται, σύμφωνα μ’ αυτόν, στην συμπύκνωση ή αραίωση του αέρα, στον τρόπο κατά τον οποίο αυτός συστέλλεται ή διαστέλλεται. Επομένως μία και μόνη αιτία αρκεί να ερμηνεύσει πολλά φαινόμενα με την ομοιόμορφη ενέργεια των ιδιαζουσών ιδιοτήτων της.
Η ερμηνεία του Αναξιμένη σημείωσε σημαντική πρόοδο σαφήνειας στην αντίληψη της μεταβολής, μεγαλύτερη από αυτή του δασκάλου του Αναξίμανδρου. Γι’ αυτό η διδασκαλία του έτυχε μεγάλης αποδοχής και εκτιμήσεως και διατηρήθηκε για πολύ χρόνο.
Ο Αναξιμένης τη συμπύκνωση του αέρα την απέδιδε στο ψύχος και την αραίωση στη θερμότητα. Το πυρ είναι εξαραιωμένος (εξαερωμένος) αέρας, και οι άνεμοι η συμπύκνωση μέρους του αέρα ωθουμένου από λιγότερο πυκνό αέρα. Η συμπύκνωση του ύδατος δίνει γένεση στην ξηρά.
Οι κυματώδεις κινήσεις του αέρα είναι, κατά κάποια έννοια, μηχανικά φαινόμενα που καθορίζουν διαχωρισμούς και συνενώσεις των μερών και πράγματι ο αήρ του Αναξιμένη καθώς και το άπειρον του Αναξιμάνδρου  κινητοποιούνται με αιώνια κίνηση.
Δεν περιορίστηκε μόνο στην καταγραφή των φυσικών μεταβολών, αλλά προσπάθησε να προσδιορίσει και ένα μηχανισμό αλλαγής στη φύση. Η βασική του ιδέα είναι ότι η μεγάλη ποικιλία των μορφών που εμφανίζονται στη φύση μπορεί να αναχθεί σε μια μόνο βαθύτερη ουσία, τον αέρα, που μεταβάλλεται ανάλογα με την πυκνότητά της. Η πέτρα και η φωτιά δεν είναι εντελώς διαφορετικά πράγματα, αλλά οι ακραίες εκδοχές του ίδιου υλικού: η φωτιά είναι η αραιότερη και η πέτρα η πυκνότερη μορφή του αέρα. Είναι δυνατό λοιπόν να φανταστούμε ακόμη και τη μετατροπή της πέτρας σε φωτιά, αν η πέτρα για κάποιο λόγο υποστεί πολύ μεγάλη αραίωση, ίσως μέσω θέρμανσης, αφού το θερμό ταιριάζει συνήθως με το αραιό και το ψυχρό με το πυκνό.
Ο Αναξιμένης με την πύκνωση και την αραίωση διατύπωσε τον πρώτο φυσικό νόμο στην παγκόσμια ιστορία της ανθρώπινης σκέψης.
―――――――
* Αφιλομουσία: η αποστροφή, η αντιπάθεια, η απέχθεια προς τις Μούσες (= Τέχνες, Γράμματα, Επιστήμες), η έλλειψη Φιλομάθειας, η αδιαφορία για τη Γνώση, τη Μάθηση, τη Μόρφωση, τη Μελέτη και την Έρευνα.
** Paste: παράγεται από το πάστη/πάστα = είδος ζωμού, σάλτσας ανακατεμένης με αλεύρι, από το ρήμα πάσσω / πάττω = ραίνω, ραντίζω, πασπαλίζω, επιπάσσω, καλύπτω με σκόνη /άχνη.
***Πλασάρω: παράγεται από το place = χώρος / θέση, λατινικό platea - ae = η πλατεία, ουσιαστικοποιημένο θηλυκό του επιθέτου πλατύς / ευρύς.