Ο Εθνικός Διχασμός (1915)

 

01 Μαρτίου 2025

Από: Αντιστράτηγο ε.α. Ιωάννη Κρασσά

«Μηδέν τῆς τύχης, ἀλλά πάντα τῆς εὐβουλίας καὶ τῆς πρόνοιας. (Τίποτα δὲν ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὴν τύχη, ἀλλά ἀπό τὸν ὀρθό τρόπο σκέψεως καὶ τήν προνοητικότητα)». Πλούταρχος (45-120 μ.Χ.), αρχαίος Έλληνας ιστορικός, φιλόσοφος, βιογράφος και δοκιμιογράφος. 

Μία Μελαγχολική Ιστορική Περίοδος. Ο όρος «Εθνικός Διχασμός» χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει την βαθειά διαίρεση του ελληνικού λαού, η οποία προκλήθηκε από την διαφωνία του Βασιλέως Κωνσταντίνου Α΄ (1868-1923) και του Πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου (1864-1936), με αφορμή την συμμετοχή ή μη

της Ελλάδος στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (Α΄ΠΠ). Ξεκίνησε το 1915 και τερματίσθηκε το 1947, όταν το κόμμα των Φιλελευθέρων και των Λαϊκών σχημάτισαν για πρώτη φορά κυβέρνηση συνεργασίας, για την αντιμετώπιση της κομμουνιστικής ανταρσίας[1]. Με την ασφαλή απόσταση ενός και πλέον αιώνος από τα γεγονότα, το άρθρο έχει ως σκοπό την τεκμηριωμένη παρουσίασή τους και όχι την αναμόχλευση παθών. Το μερίδιο της ευθύνης διαχέεται σε όλους, αναλόγως με τη θέση και το αξίωμα του καθενός. Ο μεγάλος χαμένος του εθνικού διχασμού υπήρξε η πατρίδα μας. 

Μια Δύσκολη πλην όμως Αναγκαία Συμφωνία. Την 11^η Ιανουαρίου του 1913, οι Πρίγκιπες Νικόλαος της Ελλάδος[2] (1872-1938) και ο Αλέξανδρος της Σερβίας[3] (1888-1934) διερεύνησαν το ενδεχόμενο συνάψεως αμυντικής συμφωνίας μεταξύ των δύο χωρών. Την 19^η Μαΐου 1913 υπεγράφη «Η Συνθήκη Ειρήνης, Φιλίας και Αμοιβαίας Συνεργασίας Ελλάδος-Σερβίας», προκειμένου να αντιμετωπίσουν την ισχυρότερη στρατιωτικά Βουλγαρία. Η διαπραγμάτευση του στρατιωτικού σκέλους της συμμαχίας ανατέθηκε στον Ταγματάρχη Μηχανικού (ΜΧ) Ιωάννη Μεταξά (1871-1941), ο οποίος επέμενε ότι η συνθήκη έπρεπε να ισχύσει μόνο σε περίπτωση πολέμου με την Βουλγαρία. Οι Σέρβοι ήθελαν την συνδρομή της Ελλάδος με το σύνολο των στρατιωτικών της δυνάμεων, εναντίον οποιασδήποτε επιθέσεως κατά της χώρας τους. Τον Μεταξά αρνούμενο να υπογράψει αντικατέστησε ο Ταγματάρχης Πεζικού Ξενοφών Στρατηγός[4] (1869-1927). Η έναρξη των εχθροπραξιών εκ μέρους των Βουλγάρων, οι οποίες σήμαναν την έναρξη του Β΄ Βαλκανικού Πολέμου, ώθησαν τον Βασιλέα και τον Βενιζέλο στην υπογραφή της συνθήκης. Οι δύο άνδρες είχαν γνώση, ότι σε περίπτωση επιθέσεως της Αυστρίας κατά της Σερβίας, η Ελλάς δεν θα μπορούσε να τηρήσει τα συμφωνηθέντα. 

Η Έναρξη του Α΄ΠΠ. Στις 28 Ιουνίου 1914 στο Σαράγιεβο της Βοσνίας, ο Σέρβος φοιτητής Γαβριήλ Πριντσίπ (1894-1918) φόνευσε τον διάδοχο του θρόνου της Αυστρίας Αρχιδούκα Φερδινάνδο[5] (1863-1914) και τη Σύζυγό του Σοφία (1868-1914). Η δολοφονία αποτέλεσε την αφορμή της ενάρξεως του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Την 28^η Ιουλίου 1914, η Αυστρία κήρυξε το πόλεμο κατά της Σερβίας, πυροδοτώντας στη συνέχεια τη σύρραξη δύο ισχυρών ευρωπαϊκών συνασπισμών. Την Συμμαχία της «Εγκάρδιας Συνεννοήσεως ή Αντάντ (Ηνωμένο Βασίλειο, Γαλλία και Ρωσία)» εναντίον των «Κεντρικών Δυνάμεων» της Γερμανίας και της Αυστροουγγαρίας[6].

Αρχίζουν τα Δύσκολα. Όταν η Αυστρία κήρυξε τον πόλεμο κατά της Σερβίας, η Βουλγαρία ήταν ακόμη ουδέτερη. Σε περίπτωση αποστολής ελληνικού στρατού στην Σερβία, τα βόρεια σύνορα μας θα έμειναν εκτεθειμένα. Ο Βενιζέλος στις εκκλήσεις του Σέρβου πρωθυπουργού Νίκολα Πάσιτς[7](1845-1926), για την τήρηση του συμφώνου του 1913, τού αποκρίθηκε ότι θα έφερνε το θέμα στο υπουργικό συμβούλιο και θα εξέταζε τις συνθήκες υπό τις οποίες κηρύχθηκε ο πόλεμος. Ο Βενιζέλος διεμήνυσε στην Σερβία ότι θα τηρούσε ευμενή ουδετερότητα και σε περίπτωση που θα επετίθετο η Βουλγαρία στην Σερβία, τότε θα επιχειρούσε η Ελλάς εναντίον της. Για να δικαιολογήσει τη στάση του χρησιμοποίησε ένα όρο την συμμαχίας, σύμφωνα με τον οποίο η πατρίδα μας δεν ήταν υποχρεωμένη να προστρέξει σε βοήθεια της Σερβίας, εάν ο πόλεμος με την Αυστρία είχε προκληθεί με δική της υπαιτιότητα, γεγονός το οποίο δεν συνέβη. Τον Οκτώβριο του 1914 ο Βενιζέλος δήλωσε: «Ἡ Ἑλλάς ἦτο ὑποχρεωμένη, ὅταν ἡ Αὐστρία ἐπετέθη κατὰ τῆς Σερβίας, νὰ βοηθήσῃ στρατιωτικῶς τὴν Σερβίαν κατὰ τῆς Αὐστρίας».

Οι Πρωθυπουργοί Νίκολα Πάσιτς και Ελευθέριος Βενιζέλος.

Η Γερμανική Πρόταση: Την 24^η Ιουλίου 1914, ο Βασιλεύς Κωνσταντίνος απέρριψε τη πρόσκληση του Αυτοκράτορος της Γερμανίας Γουλιέλμου Β΄[8] (1859-1941) να συμπλεύσει με τις Κεντρικές Δυνάμεις.

Η Ελληνική Πρόταση: Την 15^η Αυγούστου 1914, ο Βενιζέλος ζήτησε να συμμετάσχει η Ελλάς στην Αντάντ, προσφέροντας το σύνολο των χερσαίων και ναυτικών της δυνάμεων. Η πρότασή του δεν έγινε δεκτή, με το αιτιολογικό ότι θα έσπρωχνε τις ουδέτερες μέχρι τότε Τουρκία και Βουλγαρία να ταχθούν στο πλευρό των «Κεντρικών Δυνάμεων».

Η Βρετανική Πρόταση: Την 5^η Νοεμβρίου 1914 η Οθωμανική Αυτοκρατορία εισήλθε στον πόλεμο στο πλευρό της Γερμανίας, με την Βουλγαρία να τηρεί στάση αναμονής. Την 10^η Ιανουαρίου 1915, ο Βρετανός Υπουργός Εξωτερικών Έντουαρντ Γκρέϋ[9] (1862-1933) πρότεινε στο Έλληνα Πρωθυπουργό την συμμετοχή μας στο πόλεμο έναντι σημαντικών εδαφικών αντισταθμισμάτων στην Μικρά Ασία, μετά την λήξη του πολέμου. Το δέλεαρ της Μικράς Ασίας είχε υποδειχθεί από τον Βενιζέλο στους Βρετανούς, ως η πλέον ελκυστική προσφορά για την λήψη μιας τόσο δύσκολης αποφάσεως. Η Βρετανία ζήτησε από την Σερβία να παραχωρήσει στη Βουλγαρία εδάφη της από τη σημερινή Βόρεια Μακεδονία σε αντάλλαγμα της ουδετερότητος της. Το Ηνωμένο Βασίλειο θα μπορούσε να προσφέρει άμεσα την Κύπρο την οποία κατείχε, αντί ανταλλαγμάτων μετά το τέλος του πολέμου και εφόσον η Τουρκία θα είχε ηττηθεί. Ο Βενιζέλος προκειμένου να δελεάσει περισσότερο τη Βουλγαρία, πρότεινε να της παραχωρηθούν οι Νομοί Καβάλας και Δράμας, ώστε να αποκτήσει την πολυπόθητη έξοδο στο Αιγαίο. Ο Βενιζέλος υπέβαλλε υπόμνημα στον Κωνσταντίνο για την αποδοχής της βρετανικής προτάσεως, η οποία απορρίφθηκε μετά από πολλές διαβουλεύσεις. 

Οι Στρατηγικοί Στόχοι του Βενιζέλου. Η πολιτική του Βενιζέλου είχε δύο σκοπούς, την εδαφική επέκταση της Ελλάδος και την μετεξέλιξή της σε ισχυρή Μεσογειακή Δύναμη. Η συμμετοχή της χώρας μας στον πόλεμο πρόσφερε αυτή την ευκαιρία. Ο Βενιζέλος από την περίοδο της Κρητικής Επαναστάσεως το 1897, είχε ενστερνισθεί ότι τα ελληνικά συμφέροντα ταυτίζονταν με τα βρετανικά. Πίστευε ακράδαντα ότι η Μεγάλη Βρετανία θα ήταν ο νικητής του πολέμου και ότι η πατρίδα μας με την υποστήριξή της θα πραγματοποιούσε το όραμα της «Μεγάλης Ιδέας[10]».

Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, Ιούλιος 1914-Νοεεμβριος 1918.

Ο Διαφωνούντες με το Βενιζέλο. Ο Υπουργός Εξωτερικών της Ελλάδος Γεώργιος Στρέιτ[11] (1868-1948) και ο Αρχηγός της Επιτελικής Υπηρεσίας του Στρατού[12], Συνταγματάρχης (ΜΧ) Ιωάννης Μεταξάς επηρέαζαν σε μεγάλο βαθμό την κρίση του Κωνσταντίνου. Αμφότεροι είχαν την εδραία πεποίθηση ότι δεν θα υπήρχε νικητής του πολέμου και οι εμπόλεμοι θα κατέληγαν στην υπογραφή κάποιας συνθήκης ειρήνης. Αυτό το ενδεχόμενο θα έθετε σε κίνδυνο τους ελληνικούς πληθυσμούς που κατοικούσαν στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Η αποστολή στρατού στην Μικρά Ασία θα άφηνε επιπροσθέτως ακάλυπτα τα σύνορά μας στην βουλγαρική βουλιμία. Ο Μεταξάς πίστευε επίσης ότι και στο ενδεχόμενο διαμελισμού της Τουρκίας, η Ελλάδα δεν διέθετε επαρκείς στρατιωτικές δυνάμεις και οικονομικούς πόρους για να φέρει σε πέρας μια εκστρατεία στην Μικρά Ασία, λόγω της μεγάλης εκτάσεώς της. Την άποψη του εξέφρασε στον Βενιζέλο την 15 Ιανουαρίου 1915, όταν διερευνούσαν την βρετανική πρόταση, συντάσσοντας και σχετικές αναφορές [Προσωπικό Ημερολόγιο Ιωάννη Μεταξά (Μελέτες-Υπομνήματα Σεπτεμβρίου-Ιουλίου 1914 και Ιανουαρίου 1915)]. 

Η Εκστρατεία της Καλλιπόλεως. Στις αρχές του 1915, η Ρωσία πιεζόμενη από τις νίκες των Γερμανών και την προέλαση των Τούρκων στον Καύκασο, ζήτησε από την Γαλλία και την Αγγλία να δημιουργήσουν ένα αντιπερισπασμό εναντίον της Τουρκίας. Οι σύμμαχοι αποφάσισαν την κατάληψη του Βορείου τμήματος των στενών των Δαρδανελίων που βρίσκονται στην Ευρωπαϊκή Τουρκία. Για τον Βενιζέλο ήταν ακόμη μία ευκαιρία προκειμένου να εισέλθει η Ελλάδα στο πόλεμο. Την 15^η Φεβρουαρίου 1915, εισηγήθηκε στον Κωνσταντίνο την συμμετοχή μας στην επιχείρηση με ένα Σώμα Στρατού, επικαλούμενος σχέδιο που είχε συντάξει για τον ίδιο ακριβώς σκοπό ο Μεταξάς, 8 μήνες νωρίτερα (6 Ιουλίου 1914).  

Η Απόβαση στη Καλλίπολη. 

Το Σχέδιο του Μεταξά. Μετά την υπογραφή των συνθηκών των Βαλκανικών Πολέμων (Λονδίνου, Βουκουρεστίου και Αθηνών που υπεγράφησαν το 1913), η Τουρκία δεν αναγνώρισε την κυριαρχία της Ελλάδος επί των νήσων του Αιγαίου (Λέσβος, Λήμνος, Χίος, Σάμος, Ικαρία). Προς ανάκτηση της ναυτικής της κυριαρχίας στο Αιγαίο, παρήγγειλε δύο υπερσύγχρονα θωρηκτά νέου τύπου (Dreadnaught-Ντρέντνωτ)[13] από την Μεγάλη Βρετανία. Ο Βενιζέλος για την αντιμετώπιση αυτής της απειλής παρήγγειλε από την Γερμανία ένα νέο τύπου θωρηκτό, το «Σαλαμίς»[14] και αγόρασε από τις ΗΠΑ δύο παλαιά θωρηκτά το «Λήμνος» και το «Κιλκίς». Επειδή ήταν ορατός ο κίνδυνος η Τουρκία να παραλάβει τα πλοία, προτού η Ελλάδα να έχει δυνατότητα να αντιπαρατεθεί με τον τουρκικό στόλο, ο Βενιζέλος ζήτησε από τον Μεταξά, να σχεδιάσει μία επιχείρηση για την αντιμετώπιση αυτής της απειλής. Τον Ιούλιο του 1914 ο Μεταξάς κατήρτισε ένα λεπτομερές σχέδιο, σύμφωνα με το οποίο ο Ελληνικός Στρατός θα αποβιβαζόταν στον όρμο του Ξηρού και θα καταλάμβανε μέρος της χερσονήσου της Καλλιπόλεως, προκειμένου να αποκτήσουμε διαπραγματευτικά ανταλλάγματα σε περίπτωση απώλειας νήσων του Αιγαίου. Η επιτυχία του σχεδίου στηριζόταν σε δύο προϋποθέσεις: Την ναυτική κυριαρχία της Ελλάδος και την κήρυξη του πολέμου μετά την απόβαση των ελληνικών στρατευμάτων στις τουρκικές ακτές. Οι όροι αυτοί θα εξασφάλιζαν την επιτυχία της επιχειρήσεως. Σε διαφορετική περίπτωση θα αντιμετωπίζαμε πολλαπλάσιες δυνάμεις, χωρίς ελπίδα νίκης. Ο Μεταξάς με υπόμνημά του κατέδειξε στον Βενιζέλο ότι αυτό που ήταν δυνατόν τον Απρίλιο του 1914, δεν ήταν δυνατόν το Φεβρουάριο του 1915, γιατί είχαμε απωλέσει το στοιχείο του αιφνιδιασμού. Η Τουρκία μετά την είσοδό της στον πόλεμο αύξησε τις στρατιωτικές της δυνάμεις και ναρκοθέτησε τα στενά. Την 17^η Φεβρουαρίου 1915 ο Μεταξάς υπέβαλε στον Βενιζέλο την παραίτηση από τον στρατό, γιατί διαφωνούσε με την συμμετοχή της Ελλάδος στην Αγγλο-γαλλική αποβατική επιχείρηση της Καλλιπόλεως.

Η Πρώτη Παραίτηση Βενιζέλου. Ο Βασιλεύς συγκάλεσε το Συμβούλιο του Στέμματος, όπου την 18^η και 20^η Φεβρουαρίου 1915 συζητήθηκε το αν θα έπρεπε να εμπλακούμε ή όχι στην Εκστρατεία της Καλλιπόλεως. Από αυτούς που συμμετείχαν στην σύσκεψη οι περισσότεροι πρότειναν στον Βασιλέα να εγκρίνει την πρόταση του πρωθυπουργού. Την 21^η Φεβρουαρίου ο Κωνσταντίνος ανακοίνωσε ότι δεν ενέκρινε να συμμετάσχει η Ελλάδα στην συμμαχική επιχείρηση. Την επομένη ο Βενιζέλος παραιτήθηκε. Οι σύμμαχοι 10 μήνες μετά αποχώρησαν από την Καλλίπολη με μεγάλες απώλειες [180.000 (57.000 νεκροί), 12 θωρηκτά και πλήθος άλλων μικρότερων πλοίων]. Στην Καλλίπολη η Τουρκία κατήγαγε την μοναδική της νίκη στο Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. 

Η Πρόταση του Κάιζερ: Την 30η Σεπτεμβρίου 1915 ο Κάιζερ έστειλε έγγραφο στον Βασιλέα Κωνσταντίνο με το οποίο ζητούσε την ουδετερότητα της Ελλάδος παρέχοντας τας εξής:

1. Εγγύηση της Εδαφικής Ακεραιότητας της Ελλάδος.
2. Αναγνώριση Κατοχής Νήσων Αιγαίου.
3. Προστασία Ελληνικών Πληθυσμών στην Μικρά Ασία.
4. Οικονομική Βοήθεια.
5. Παραχώρηση Δωδεκανήσων.

Το έγγραφο «εξαφανίσθηκε» από το Υπουργείο Εξωτερικών, αλλά βρέθηκε στα αρχεία της Ανατολικής Γερμανίας μετά την επανένωση των δύο Γερμανιών (1990). 

Η Πρόταση του Κάιζερ (30 Σεπτεμβρίου 1915).

Η Δεύτερη Παραίτηση Βενιζέλου. Τον Μάϊο του 1915 διεξήχθησαν εκλογές τις οποίες κέρδισε ο Βενιζέλος. Την 4^η Οκτωβρίου 1915, τα πρώτα συμμαχικά στρατεύματα που συμμετείχαν στην επιχείρηση στη Καλλίπολη, αποβιβάσθηκαν στην Θεσσαλονίκη, μετά από πρόσκληση του Βενιζέλου, χωρίς την έγκριση όμως του Κωνσταντίνου. Ο Βενιζέλος παραιτήθηκε εκ νέου δύο ημέρες μετά. Η ενέργεια αυτή κατέλυσε την εθνική μας κυριαρχία και επί της ουσίας η ουδετερότητα έπαυσε να υφίσταται ως επιλογή για την Ελλάδα. 

Η Αρχή του Δράματος. Για την πατρίδα μας άρχιζε το κεφάλαιο του εθνικού διχασμού. Από την μία ο ριψοκίνδυνος, οραματιστής «πολιτικός» Βενιζέλος πίστευε στο «άστρο του» και θεωρούσε ότι, η ουδετερότητα ήταν η χειρότερη επιλογή. Οραματιζόταν την πραγμάτωση της Μεγάλης Ιδέας με την είσοδο της Ελλάδος στον πόλεμο στο πλευρό των συμμάχων, έβλεπε το τέρμα και δεν τον απασχολούσαν οι «τεχνικές λεπτομέρειες». Από την άλλη ο ευθύς, νηφάλιος, «στρατιωτικός» Κωνσταντίνος, πίστευε ότι με την ουδετερότητα θα κατοχυρώνονταν τα κεκτημένα των Βαλκανικών Πολέμων και δεν θα τίθετο σε κίνδυνο η ασφάλεια των ελληνικών πληθυσμών της Μικράς Ασίας. Ο λαός συντάχθηκε πίσω από τις δύο λαοφιλείς προσωπικότητες και διχάσθηκε βαθειά, γεγονός κουραστικά επαναλαμβανόμενο στην ιστορία μας. 

Κωνσταντίνος - Βενιζέλος

Το Κίνημα της Εθνικής Αμύνης. Την 17^η Αυγούστου 1916, μια ομάδα αξιωματικών οι οποίοι υπηρετούσαν στην Μακεδονία, με επικεφαλής τους: Συνταγματάρχη Ιππικού Επαμεινώνδα -Παμίκο Ζυμβρακάκη[15] (1863-1922) και Αντισυνταγματάρχη Πυροβολικού Κωνσταντίνο- Αινιάν Μαζαράκη[16] (1869-1949) κυκλοφόρησαν μία επαναστατική προκήρυξη υπογράφοντες ως «Ἐπιτροπή Ἐθνικής Ἀμύνης». Οι κινηματίες καλούσαν τον στρατό και τον λαό να επαναστατήσει κατά της κυβερνήσεως, προκειμένου η Ελλάς να συμμετάσχει στο πόλεμο στο πλευρό Αντάντ. Ως αφορμή επικαλέστηκαν την αποσόβηση της παραδόσεως της Θεσσαλονίκης στους Σέρβους, μετά από απόφαση της γαλλικής κυβερνήσεως. Το κίνημα επικράτησε χάρη στην βοήθεια των γαλλικών στρατευμάτων. Οι μη προσχωρήσαντες σ’ αυτό αξιωματικοί και οπλίτες εστάλησαν στην Αθήνα. Την 26^η Σεπτεμβρίου 1916, ο Βενιζέλος ανέλαβε την ηγεσία του κινήματος, ουσιαστικά μεν αυτός, τυπικά όμως ως μέλος της τριανδρίας, με τους: Ναύαρχο Παύλο Κουντουριώτη[17](1855-1935) και Αντιστράτηγο Παναγιώτη Δαγκλή[18](1853-1924). Στην Θεσσαλονίκη συγκροτήθηκε επαναστατική «Προσωρινή Κυβέρνηση», όχι όμως αντιμοναρχική. Το θέαμα που παρουσίαζε η χώρα μας την εποχή εκείνη ήταν θλιβερό από κάθε άποψη. Τα δύο «κράτη» ήσαν υποχείρια της Γαλλίας, το κράτος της «Θεσσαλονίκης» οικειοθελώς και των «Αθηνών» δια της βίας. 

Η Τριανδρία, Κουντουριώτης, Βενιζέλος, Δαγκλής.

Ο Γάλλος Αντιναύαρχος Νταρτίζ ντυ Φουρνιέ (1856-1940). Οι Γάλλοι προσπάθησαν να διαπραγματευθούν την ειρηνική επίλυση της κρίσεως με τον Βασιλέα Κωνσταντίνο. Πρότειναν την παράδοση στους συμμάχους του συνόλου του στόλου και του μεγαλύτερου μέρους του οπλισμού του στρατού, με αντάλλαγμα την εγγύηση της ασφάλειας του τμήματος της Ελλάδος που επιθυμούσε να παραμείνει ουδέτερο. Την 21^η Οκτωβρίου 1916 ένας λόχος της «Εθνικής Αμύνης» υπό τον Λοχαγό Νικόλαο Πλαστήρα (1883-1953) συγκρούσθηκε στην Κατερίνη με τμήματα πιστά στην βασιλική κυβέρνηση, προκαλώντας τα πρώτα θύματα του εμφυλίου πολέμου. Την 25^η Οκτωβρίου 1916, ο επικεφαλής της ναυτικής συμμαχικής δυνάμεως, Γάλλος Αντιναύαρχος Φουρνιέ κατέπλευσε στον Πειραιά και έθεσε τέρμα στις όποιες διαπραγματεύσεις, απαιτώντας την επάνδρωση των κατασχεθέντων 30 ελληνικών πολεμικών πλοίων από γαλλικά πληρώματα και την άμεση παράδοση όλου του πυροβολικού του στρατού. Αξίωσε επίσης τον έλεγχο της αστυνομίας, όλων των λιμένων της χώρας, των σιδηροδρόμων και των τηλεγραφείων. Σε μια πρωτοφανή για τα διπλωματικά χρονικά ενέργεια, ζήτησε την απέλαση, εντός διημέρου, των πρέσβεων της: Γερμανίας, Αυστρίας, Βουλγαρίας και Τουρκίας. Το τελεσίγραφο του ναυάρχου έληγε στις 18 Νοεμβρίου 1916. Η πρόθεση του ήταν να επιβάλει τους όρους του, με την επίδειξη και μόνο των στρατιωτικών του δυνάμεων. Οι αξιώσεις προκάλεσαν την ανεξέλεγκτη οργή των φιλοκωνσταντινικών. 

Ο Γάλλος Αντιναύαρχος Νταρτίζ ντυ Φουρνιέ.

Τα Νοεμβριανά. Την 18^η Νοεμβρίου 1916, ελληνικά στρατιωτικά τμήματα, με την συνδρομή των «Συνδέσμων Επιστράτων (Ένοπλες φιλοβασιλικές παραστρατιωτικές οργανώσεις που είχε δημιουργήσει ο Μεταξάς)», διοικούμενα από τον Αντιστράτηγο Κωνσταντίνο Κάλλαρη[19] (1858 -1940), απέτρεψαν 2.000 Γάλλους ναύτες και 500 Βρετανούς πεζοναύτες, να θέσουν υπό τον έλεγχό τους την Αθήνα. Η περιοχή γύρω από το Α΄ Νεκροταφείο υπήρξε το πεδίο των συμπλοκών, κατά τις οποίες η κάθε πλευρά μέτρησε 80 νεκρούς και διπλάσιους τραυματίες. Την επομένη ημέρα σε μια αναρχοκρατούμενη Αθήνα, οι βενιζελικοί και οι περιουσίες τους υπέστησαν από τον μαινόμενο όχλο τα αντίποινα της συμμαχικής επιθέσεως. Ο Φουρνιέ υποστήριξε τα τμήματα του με ναυτικά πυρά, βάλλοντας κατά των ανακτόρων και του Ζαππείου. Τα «Νοεμβριανά» απετέλεσαν το αποκορύφωμα της πιέσεως από τους συμμάχους επί του Βασιλέως Κωνσταντίνου, προκειμένου η χώρα μας να συμπράξει μαζί τους. 

Συμμαχικά Στρατεύματα αναπτυγμένα σε διάφορα σημεία των Αθηνών κατά τα Νοεμβριανά.

Το Ανάθεμα και η Συγνώμη. Την 24^η Νοεμβρίου 1916 η κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης με διάγγελμά θεώρησε τον Κωνσταντίνο έκπτωτο και κήρυξε τον πόλεμο κατά της Γερμανίας και της Βουλγαρίας. Την ίδια ημέρα οι σύμμαχοι προέβησαν σε ναυτικό αποκλεισμό της Νοτίου Ελλάδος. Την 12η Δεκεμβρίου ο σύνδεσμος συντεχνιών κάλεσε το Ελληνικό λαό όπως: «Ρίψει λίθον ἀναθέματος στὸ πεδίον τοῦ Ἄρεως κατὰ τοῦ τρισκατάρατου προδότη Βενιζέλου». Την 16^η Ιανουαρίου 1917 στον χώρο έμπροσθεν του Ζάππειου, τμήματα του ελληνικού στρατού παρέλασαν αποδίδοντας τιμές στις σημαίες των κρατών της «Εγκαρδίου Συνεννοήσεως» ως έκφραση συγνώμης.

Οι Λίθοι αναθέματος στο πεδίο του Άρεως. Παρέλαση ελληνικών τμημάτων προ των σημαιών της Αντάντ.           

Η Εκθρόνιση του Κωνσταντίνου. Την 17^η Ιουνίου 1917, ο Βασιλεύς Κωνσταντίνος, μετά από απαίτηση των Γάλλων, αποσύρθηκε του θρόνου, χωρίς όμως να παραιτηθεί. Τον διαδέχθηκε ο δευτερότοκος γιός του Αλέξανδρος. Ο Βενιζέλος έγινε ο απόλυτος κύριος της καταστάσεως. Οι συνέπειες του διχασμού έγιναν ακόμη χειρότερες, όταν στα πλαίσια του «αποκωνσταντινισμού» εκτοπίστηκαν οι κυριότεροι πολιτικοί αντίπαλοι του Βενιζέλου και απολύθηκαν χιλιάδες δημόσιοι υπάλληλοι (στρατιωτικοί, δικαστικοί, κληρικοί κ.α). Την 20 Ιουνίου 1917 τριάντα επίλεκτοι υποστηρικτές του Βασιλέως [Δημήτριος Γούναρης (1867-1922), Κωνσταντίνος Έσλιν (1844-1920), Σπυρίδων Μερκούρης (1856-1939), Γεώργιος Πεσματζόγλου (1890-1984), Ιώνας Δραγούμης (1878-1920), Ιωάννης Μεταξάς (1871-1941), Βίκτωρ Δούσμανης (1861-1949) και άλλοι] εκτοπίσθηκαν και τέθηκαν υπό περιορισμό στο Αιάκειο της Κορσικής. 

Η Αναγνώριση του Σφάλματος. Δύο εκ των πρωταγωνιστών του Εθνικού Διχασμού αναγνώρισαν το λάθος τους. Ο Ελεύθεριος Βενιζέλος ανέφερε σε αγόρευση στην βουλή την 17^η Δεκεμβρίου 1929: « Ἐγώ ὑπήρξα ὁ αἴτιος διότι ἐδιχάσθη ὁ Ἑλληνικός Λαός κατά τόν μέγα πόλεμον. Ἐγώ, καλῶς ἤ κακῶς, εἶμαι ἐκεῖνος ποῦ προκάλεσε τόν διχασμόν αὐτόν». Ο Ιωάννης Μεταξάς σε εγγραφή στο ημερολόγιο του, την 5^η Ιανουαρίου 1941 (24 ημέρες πριν το θάνατό του), έγραψε: «Θὰ μᾶς συγχωρήσει ὁ Θεός γιά τό 1915, Φταῖμε ὅλοι! καὶ ὁ Βενιζέλος ἀκόμα, Τώρα αἰσθάνομαι πόσο ἔφταιξα». Εκείνη τη περίοδο οι Έλληνες αναδειχθήκαμε σε θύτες εξαιτίας των διώξεων των πολιτικών μας αντιπάλων και συγχρόνως σε θύματα διότι τελικά ζημιωθήκαμε άπαντες. 

Βενιζέλος -Μεταξάς.

Το Αυτοκαταστροφικό «Εγώ» της Φυλής. Ο Εθνικός Διχασμός, όπως όλες οι εσωτερικές μας διαμάχες, έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό, την αχαλίνωτη εμπάθεια. Ως λαός τρεφόμαστε από τις αντιπαραθέσεις, οι οποίες ξεκίνησαν από το δεύτερο έτος της Ελληνικής Επαναστάσεως, όταν οι Μοραΐτες συγκρούσθηκαν με τους Στερεοελλαδίτες. Μετά την απελευθέρωση οι διαιρέσεις συνεχίσθηκαν μεταξύ: αυτοχθόνων και ετεροχθόνων, βασιλικών και συνταγματικών, δημοτικιστών και καθαρευουσιάνων, αριστερών και δεξιών, προοδευτικών και συντηρητικών, μνημονιακών και αντιμνημονιακών, Ολυμπιακών και Παναθηναϊκών, χωρίς να διαφαίνεται ότι μπορούμε να βάλουμε τέλος σ’ αυτή τη παράνοια. Ο φανατισμός αποτελεί ένα από τα περισσότερο καταστρεπτικά χαρακτηριστικά μας. Όσο ισχυρότερη είναι η πεποίθηση τόσο αυξάνεται η μισαλλοδοξία μας. Όσοι διακατέχονται από τη βεβαιότητα ότι αυτό που πιστεύουν είναι το ορθό, δεν μπορούν να ανεχθούν αυτούς που δεν συμμερίζονται την άποψή τους. Ένα μεγάλο μέρος εξ’ ημών προτιμά να καταστραφεί η πατρίδα μας, παρά να ομονοήσουμε με τους όποιους αντιπάλους μας. Είναι πολύ πιθανό ο ψυχισμός μας να τρέφεται από την δυναμική των αντιπαραθέσεων, δεν μας ενδιαφέρει το διεκδικούμενο, αλλά ο καυγάς. 

Ενός Κακού Μύρια Έπονται. Το 1920 η Ελλάδα αντιμετώπιζε την μεγαλύτερη πρόκληση της ιστορίας της στην Μικρά Ασία. Τη 1^η Νοεμβρίου διεξήχθησαν εκλογές, ενώ διεξάγονταν επιχειρήσεις (βλέπε Ουκρανία). Το Κόμμα των Φιλελευθέρων έχασε από την Ηνωμένη Αντιπολίτευση[20], η οποία συγκροτήθηκε απ’ όλα τα αντιβενιζελικά κόμματα. Την δεδομένη στιγμή η χώρα χρειαζόταν ενότητα, η οποία θα μπορούσε να εξασφαλισθεί από μια κυβέρνηση συνεργασίας, όπως αυτή που σχημάτισαν ο Κωνσταντίνος Τσαλδάρης και ο Θεμιστοκλής Σοφούλης το 1947. Ενωμένοι θα αντιμετωπίζαμε με μεγαλύτερη επιτυχία το όλο εγχείρημα. Εάν η λογική και η σύνεση είχαν υπερισχύσει του τυφλού πάθους και του εγωισμού, μπορεί να μη κερδίζαμε το πόλεμο, αλλά είναι πολύ πιθανό να αποφεύγαμε την άτακτη υποχώρηση του στρατού μας και το βίαιο εκπατρισμό των Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Η εκτέλεση των Έξι (βλέπε σχετικό άρθρο, Η Εκτέλεση των Έξι (15 Νοε 1922), ως υπευθύνων της Μικρασιατικής καταστροφής, υπήρξε αποτέλεσμα του Διχασμού. 

O Κωνσταντίνος Τσαλδάρης και ο Θεμιστοκλής Σοφούλης.

Ένα αιώνα μετά τον Εθνικό Διχασμό, ως λαός δεν έχουμε αποβάλει την πολιτική συμπεριφορά και την νοοτροπία της περιόδου εκείνης. Παρά την είσοδό μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, δεν ενστερνιστήκαμε τις αρχές λειτουργίας των σύγχρονων ευρωπαϊκών δημοκρατιών.

Η τήρηση των νόμων είναι ο στυλοβάτης της δημοκρατικής διακυβερνήσεως, όσοι παρανομούν πρέπει να ελέγχονται. Στη δημόσια διοίκηση οι εργατικοί επιβάλλεται να αμείβονται, οι αδιάφοροι να απολύονται και οι διεφθαρμένοι να τιμωρούνται. Ως λαός έχουμε αποδεχθεί ότι η τήρηση της νομιμότητος, μπορεί να επαφίεται στη διακριτική ευχέρεια του καθενός και της καθεμιάς.

Εάν θέταμε το συμφέρον της πατρίδος, υπεράνω του ατομικού και κομματικού συμφέροντος, θα είχαμε αποτρέψει πολλές καταστροφές και θα είχαμε επιτύχει πολύ περισσότερα ως έθνος. Η οικονομική κατάρρευση του 2015 υπήρξε αποτέλεσμα αυτών των παθογενειών.  

Για εμάς ισχύει αυτό που έγραψε ο ποιητής Κώστας Βάρναλης (1883-1974), στο έργο του « Ο Μονόλογος τοῦ Μώμου»:                                                       

«Οἱ Λαοὶ πιστεύουν πιότερο τ’ αὐτιά τους, παρὰ τὰ μάτια τους.
Πιότερο τὸ μῦθο παρὰ τὰ γεγονότα.
Πιότερο τὴ φαντασία τους ἀπὸ τὴ κρίση τους...»

Αντιστράτηγος ε.α. Ιωάννης Κρασσάς

Μάρτιος 2025

 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ηλίου, Αθήνα 1948.
• Αντγου Παναγιώτη Παναγάκου, Συμβολή εις την Ιστορίαν της Δεκαετίας 1912-1922, Αθήνα 1960.
• Ιωάννης Μεταξάς, Το Προσωπικό του Ημερολόγιο, Εκδόσεις ΓΚΟΒΟΣΤΗΣ ΕΚΔΟΤΙΚΗ Α.Β.Ε.Ε,  Αθήνα 1962.
• Σπύρου Β. Μαρκεζίνη, Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος, ΠΑΠΥΡΟΣ ΓΡΑΦΙΚΑΙ ΤΕΧΝΑΙ Α.Ε, Αθήνα 1966.
• ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ 20^ου ΑΙΩΝΟΣ, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΧΡΥΣΟΣ ΤΥΠΟΣ, Αθήνα 1968.
• ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε, Αθήνα 1977.
• Γρηγορίου Δάφνη, Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων (1923-1940), Εκδόσεις ΚΑΚΤΟΣ, Αθήνα 1997.
• Michel Llewellyn Smith, Το Όραμα της Ιωνίας, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2004.
• Εγκυκλοπαίδεια ΠΑΠΥΡΟΣ LAROUSSE BRITTANICA, Εκδοτικός οίκος ΠΑΠΥΡΟΣ, Αθήνα 2007.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Τον Σεπτέμβριο του 1947, ο Κωνσταντίνος Τσαλδάρης πρόεδρος του Κόμματος των Λαϊκών, δέχθηκε αναλάβει Πρωθυπουργός στην κυβέρνηση συνασπισμού ο Θεμιστοκλής Σοφούλης, πρόεδρος του Κόμματος των Φιλελευθέρων, παρότι ο πρώτος διέθετε την απόλυτη πλειοψηφία. Η κίνηση συμφιλιώσεως των δύο παραδοσιακά αντιπάλων παρατάξεων, έγινε για την αντιμετώπιση της ενόπλου ανταρσίας του ΚΚΕ, για την κατάληψη της εξουσίας.

[2] Ο Πρίγκιπας Νικόλαος (1872-1938) της Ελλάδος και της Δανίας ήταν το τέταρτο τέκνο και ο τρίτος υιός του Βασιλέως Γεωργίου Α΄ και της Βασιλίσσης Όλγας. Φοίτησε στην Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων. Υπήρξε ζωγράφος και θεατρικός συγγραφεύς. Συνδέονταν με φιλία με τον Γεώργιο Σημίτη και βάφτισε τον υιό του Κώστα μετέπειτα πρωθυπουργό της Ελλάδος.

Ο Πρίγκιπας Νικόλαος.

[3] Ο Βασιλεύς Aλέξανδρος Α΄ της Σερβίας (1888-1934) του οίκου Καραγεώργεβιτς . Ανήλθε στο θρόνο το 1921 και παρέμεινε έως το 1934, όταν δολοφονήθηκε στην Μασσαλία από ένα Κροάτη εθνικιστή.

 Ο Aλέξανδρος Α΄ της Σερβίας.

[4] Ο Αντιστράτηγος Ξενοφών Στρατηγός (1869 Κέρκυρα-1927). Σπούδασε στη Γερμανική Σχολή Πολέμου μαζί με τον Μεταξά. Έλαβε μέρος στους Βαλκανικούς Πολέμους και έγινε υπαρχηγός στο Γενικό Επιτελείο φτάνοντας μέχρι τον βαθμό του υποστράτηγου. Το 1922 ανέλαβε το χαρτοφυλάκιο του υπουργείο συγκοινωνιών στη κυβέρνηση Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη και τον ίδιο χρόνο καταδικάστηκε από το έκτακτο στρατοδικείο (Δίκη των 6) σε ισόβια κάθειρξη για εσχάτη προδοσία.

Ο Αντιστράτηγος Ξενοφών Στρατηγός.

[5] Ο Αρχιδούκας Φραγκίσκος Φερδινάνδος (1863-1914) ήταν ο πρωτότοκος υιός του Αρχιδούκα Λουδοβίκου της Αυστρίας, του μικρότερου αδερφού του Αυτοκράτορα της Αυστρίας Φραγκίσκου Ιωσήφ Α΄. Μετά το θάνατο του διαδόχου Ρούντολφ το 1889 και τον θάνατο του Καρλ Λούντβιχ το 1896, ο Φερδινάνδος ορίσθηκε διάδοχος του Αυστρο-ουγγρικού θρόνου. Οι απόψεις του Φραγκίσκου Φερδινάνδου για την εποχή ήταν αρκετά προοδευτικές. Δεν συμφωνούσε με το δυαδικό σύστημα διακυβέρνησης της Αυτοκρατορίας και υποστήριζε την ιδέα για μια ομοσπονδία όλων των εθνοτήτων που ζούσαν στην Αυστρία ("Ηνωμένες Πολιτείες της Αυστρίας"). Έκανε μοργανατικό γάμο (γάμος γόνου Ηγεμόνα (άρρεν ή θήλυ) στον οποίο δεν έχει παρασχεθεί σχετική άδεια από τον αρχηγό του Ηγεμονικού Οίκου (βασιλικού, πριγκιπικού, δουκικού κ.λ.π) με τη Σοφία φον Τσότεκ που έλαβε τον τίτλο της Δούκισσας του Χόενμπεργκ, και απέκτησε τέσσερα παιδιά.

 Ο Αρχιδούκας Φραγκίσκος Φερδινάνδος και η Δούκισσα Σοφία.

[6] Ο Α΄ΠΠ( Ιούλ. 1914-11 Νοεμ. 1918), ή ο Μεγάλος Πόλεμος (Great War), υπήρξε μια γενικευμένη σύγκρουση μεταξύ της συμμαχίας της Αντάντ, της Γαλλίας και του Ηνωμένου Βασιλείου ή οποία ονομάζονταν «Εγκάρδια Συνεννόηση» (Entente Cordiale), [στην Ανταντ προσχώρησαν κατόπιν η Ρωσία, η Ιταλία(Ιανουάριος 1915) και τέλος οι ΗΠΑ(1917)] και των Κεντρικών Δυνάμεων, καλούμενες και Τριπλή Συμμαχία (Γερμανία, Αυστροουγγαρία και Οθωμανική Αυτοκρατορία, στην οποία προσχώρησε στην συνέχεια και η Βουλγαρία). Οι απώλειες του πολέμου ανήλθαν σε 8,5 εκατ. νεκρούς στρατιωτικούς και 14,5 εκατ. αμάχους.

[7] Ο Σέρβος Νικόλα Πάσιτς (1845-1926) διετέλεσε 6 φορές πρωθυπουργός της Σερβίας (συνολικά 8 έτη) και δύο φορές Δήμαρχος του Βελιγραδίου. Υπήρξε αρχηγός του Λαϊκού Ριζοσπαστικού Κόμματος και θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους πολιτικούς ηγέτες της Σερβίας.

Ο Νικόλα Πάσιτς .

[8] Ο Γουλιέλμος Β΄ [1859-1941 (Wilhelm II) ήταν ο τελευταίος Γερμανός Αυτοκράτορας και Βασιλεύς της Πρωσίας. Ο Πατέρας του ήταν ο Φρειδερίκος Γ΄ και η μητέρα του η Βικτώρια, μεγαλύτερη θυγατέρα της Βασιλίσσης Βικτωρίας του Ηνωμένου Βασιλείου. Ο Γουλιέλμος παραιτήθηκε του θρόνου, μετά την ήττα της Γερμανίας στο Α΄ΠΠ και κατέφυγε στην Ολλανδία, όπου πέρασε το υπόλοιπο της ζωή του.

Ο Γουλιέλμος Β΄.

[9] Ο Έντουαρντ Γκρέυ [Edward Gray, (1862- 1933)], υπήρξε βουλευτής του Κόμματος των Φιλελευθέρων του Ηνωμένου Βασιλείου Διετέλεσε υφυπουργός των Εξωτερικών της Αγγλίας από το 1892 μέχρι το 1895 και στη συνέχεια υπουργός των Εξωτερικών από το 1905 μέχρι το 1916, συνδέοντας το όνομά του με τα κοσμοϊστορικά γεγονότα της εποχής εκείνης.

Ο Έντουαρντ Γκρέυ.

[10] Ο όραμα της Μεγάλης Ιδέας: «Τὸ Βασίλειον τῆς Ἑλλάδος δὲν εἶναι ἡ Ἑλλάς, ἀποτελεὶ ἕν μέρος μόνον, τὸ πλέον πτωχὸ καὶ τὸ πλεον μικρό. Ὑπάρχουν δύο μεγάλα κέντρα τοῦ Ἑλληνισμού. Αἱ Ἀθῆναι εἶναι ἡ πρωτεύουσα τοῦ Βασιλείου. Ἡ Κωνσταντινούπολις εἶναι ἡ μεγάλη πρώτεύουσα, ἡ Πόλις, τὸ ὅνειρον καὶ ἡ ἐλπὶς ὅλων τῶν Ἑλλήνων».

[11] Ο Γεώργιος Στρέιτ υπήρξε από τους πιο διακεκριμένους νομικούς επιστήμονες, καθηγητής για πολλά χρόνια στην Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου των Αθηνών και νομικός σύμβουλος του ελληνικού κράτους. Υπήρξε απόγονος της βαυαρικής οικογένειας Στρέιτ που ήρθε στην Ελλάδα μαζί με τον Βασιλέα Όθωνα. Προώθησε τις ελληνικές θέσεις σε σημαντικές διεθνείς συμφωνίες και οργανισμούς, όπως στη Διάσκεψη του Λονδίνου το 1912, αλλά και στην  Κοινωνία των Εθνών το 1922. 

Ο Γεώργιος Στρέιτ.

[12] Την εποχή εκείνη ο Αρχηγός του Επιτελείου δεν ήταν και ο ανώτατος διοικητής του στρατού, όπως ισχύει σήμερα. Η Επιτελική Υπηρεσία του Στρατού, συγκροτήθηκε μετά την αναδιοργάνωση του 1914 και είχε 4 Διευθύνσεις (Α΄ Επιχειρήσεις, Β΄ Επιστράτευση-Μεταφορές, Γ΄ Εκπαίδευση-Κανονισμοί, Δ΄ Πληροφορίες). Υπαγόταν στον Αρχηγό του Στρατού.

[13] Την 10^η Φεβρουαρίου 1906 η Μεγάλη Βρετανία καθέλκυσε το περίφημο θωρηκτό Ατρόμητος που το όνομά το στα αγγλικά είναι Dreadnaught-(Ντρέντνωτ). Ήταν το πρώτο πολεμικό πλοίο με 10 τηλεβόλα μεγάλου διαμετρήματος (300 χιλ), τοποθετημένα ανά δύο σε 5 πυργίσκους, με δυνατότητα να βάλλουν και από τις δύο πλευρές και το όνομά του χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει τη νέα κλάση θωρηκτών. Το πλοίο διέθετε ισχυρότερη θωράκιση και κινείτο με την βοήθεια 4 ατμοστροβίλων ισχύος 22.500 ίππων, γεγονός το οποίο το καθιστούσε το ταχύτερο θωρηκτό της εποχής του. Ο Ατρόμητος ανέτρεψε τη ναυτική ισορροπία ισχύος της εποχής και έδωσε το όνομα του σε μία καινούργια κλάση θωρηκτών τα οποία έσπευσαν να ναυπηγήσουν οι μεγάλες ναυτικές δυνάμεις της εποχής.

Το Βρετανικό θωρηκτό Ατρόμητος.

[14] Το 1914, η ελληνική κυβέρνηση παρήγγειλε από τα Γερμανικά ναυπηγεία Vulkan ένα θωρηκτό τύπου «ντρέντνωτ», 19.500 τόνων, με 8 πυροβόλα των 350 χιλ και ταχύτητα 23 κόμβων, συνολικού κόστους 1,7 εκατ. λιρών. Του δόθηκε το όνομα «Σαλαμίς» αντί του αρχικού «Βασιλεύς Κωνσταντίνος». Από τα ίδια ναυπηγεία παραγγέλθηκαν επιπλέον 6 τορπιλοβόλα. Οι Γερμανοί διέκοψαν αυτεπάγγελτα την κατασκευή του πλοίου δίνοντας προτεραιότητα στο δικό τους ναυτικό. Μετά την λήξη του πολέμου η Ελλάδα δεν δέχθηκε να παραλάβει το ημιτελές σκάφος. Τα ναυπηγεία κατέθεσαν αγωγή κατά του ελληνικού δημοσίου, για την μη πληρωμή εργασιών που τους ζητήσαμε. Η διαμάχη έληξε το 1932 εις βάρος μας, με αποτέλεσμα να πληρώσουμε 30.000 λίρες πέραν των 450.000 που είχαμε ήδη καταβάλει, χάνοντας επιπλέον την προκαταβολή ύψους 11,5 εκατ. δραχμών. Το πλοίο παρέμεινε στην ιδιοκτησία των ναυπηγείων

[15] Ο Αντιστράτηγος Παμίκος-Επαμεινώνδας Ζυμβρακάκης (1863-1922). Το 1888 ονομάσθηκε Ανθυπίλαρχος, το 1866 και το 1897 συμμετείχε ως εθελοντής στις επαναστάσεις της Κρήτης και στη συνέχεια στους Βαλκανικούς Αγώνες και στον Α΄ΠΠ.  

 Ο Αντιστράτηγος Παμίκος-Επαμεινώνδας Ζυμβρακάκης.

[16] Ο Αντιστράτηγος Κωνσταντίνος-Αινιάν Μαζαράκης (1869-1949) Έλαβε μέρος στον Μακεδονικό Αγώνα με το ψευδώνυμο «Καπετάν Ακρίτας». Συμμετείχε στους Βαλκανικούς Πολέμους ως αρχηγός σώματος εθελοντών «Προσκόπων» αποτελούμενο από πρώην Μακεδονομάχους. Πολέμησε στο Μακεδονικό μέτωπο κατά τον Α΄ ΠΠ, όπου τραυματίσθηκε στη μάχη του υψώματος Ραβινέ, στο χωριό Χαμηλό της Παιονίας πλησίον του Πολύκαστρου στο Νομό Κιλκίς (Μάιος 1917).

Ο Αντιστράτηγος Κωνσταντίνος-Αινιάν Μαζαράκης.

[17] Ο Ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης (1855 Ύδρα-1935) κατάγονταν από την εύπορη ναυτική οικογένεια Κουντουριώτη. Έμεινε στην ιστορία για τη συμμετοχή του στους Βαλκανικούς Πολέμους, όπου ως Yποναύαρχος, Αρχηγός του Στόλου, απελευθέρωσε τα νησιά του Αιγαίου και διεύθυνε επί του Θωρηκτού Αβέρωφ τις ναυμαχίες της Έλλης και της Λήμνου, χάρη στις οποίες αναγκάστηκε να υποχωρήσει ο Οθωμανικός Στόλος. Το 1920 και το 1923 ανέλαβε τα καθήκοντα τοu Αντιβασιλέως, ενώ το 1924 εκλέχτηκε ως πρώτος Πρόεδρος της Δημοκρατίας.

Ο Ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης.

[18] Ο Αντιστράτηγος Παναγιώτης Δαγκλής (1853 Αταλάντη-1924), ονομάσθηκε Ανθυπολοχαγός Πυροβολικού το 1878. Τον Αύγουστο του 1912 τοποθετήθηκε αρχηγός της Επιτελικής Υπηρεσίας Στρατού και από την κήρυξη του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου ανέλαβε Επιτελάρχης της Στρατιάς Θεσσαλίας-Μακεδονίας. Από τη θέση αυτή διηύθυνε τις νικηφόρες μάχες του στρατού μας. 

Ο Αντιστράτηγος Παναγιώτης Δαγκλής.

[19] Ο Αντιστράτηγος Γεώργιος Κάλλαρης (1858 Αθηνα-1940) το 1880 αποφοίτησε από τη ΣΣΕ και ορκίσθηκε Ανθυπολοχαγός Μηχανικού. Έλαβε μέρος στον Ελληνο-τουρκικό Πόλεμο του 1897. Το 1912 με το βαθμό του Υποστρατήγου ανέλαβε τη διοίκηση της ΙΙ^ας Μεραρχίας πεζικού και πολέμησε  αρχικά στη Μακεδονία και στη συνέχεια στο μέτωπο της Ηπείρου, όπου σκοτώθηκε ο υιός του Σπυρίδων πολεμώντας με το βαθμό του Έφεδρου Ανθυπολοχαγού. Το 1922 ο δεύτερος υιός του Άγγελος, Λοχαγός του Πυροβολικού έπεσε ηρωικά μαχόμενος στο μέτωπο της Μικράς Ασίας. 

 Ο Αντιστράτηγος Γεώργιος Κάλλαρης.

[20] Η Ηνωμένη Αντιπολίτευση ήταν συνασπισμός αντιβενιζελικών κομμάτων, στην οποία συμμετείχαν: Ο Δημήτριος Γούναρης (1867-1922), ο Παναγής Τσαλδάρης (1868-1936), ο Δημήτριος Ράλλης (1844-1921), ο Θεόδωρος Ζαΐμης (1847-1922), ο Νικόλαος Καλογερόπουλος (1851-1927), ο Πέτρος Μαυρομιχάλης (1887-1969), ο Ιωάννης Ράλλης (1878-1946), ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης (1859-1922), ο Γεώργιος Μπαλτατζής (1868-1922), ο Νικόλαος Θεοτόκης (1868-1922).

ΤΕΛΟΣ