Η Ανεξάρτητος Μεραρχία κατά την Μικρασιατική Εκστρατεία (1919-1922)

 

13 Ιανουαρίου 2025

 Από : Αντιστράτηγο ε.α. Ιωάννη Κρασσά

«Ὁ ἐνθουσιασμός καὶ αἱ ζητωκραυγαί τῶν ἀνδρῶν ἦσαν ἀπερίγραπτοι ὅταν ἀντίκρυσαν τὴν θάλασσαν. Ἡ εὐγνωμοσύνη των καὶ ἡ ἀφοσίωσή των πρὸς τούς Διοικητάς τῶν Συνταγμάτων δὲν δύναται νὰ περιγραφῇ». Ἀντιστράτηγος Ιωάννης Κωνσταντίνου (1884-1939), Διοικητής του 51^ου Συντάγματος Πεζικού της Ανεξαρτήτου Μεραρχίας.

Η Στρατιωτική Κατάσταση τον Ιούλιο του 1922

Τον Αύγουστου του 1922 ο Ελληνικός Στρατός συμπλήρωνε 3 χρόνια και 3 μήνες επιχειρήσεων στη Μικρά Ασία. Το Μάϊο του 1919 οι εμπειροπόλεμες μεραρχίες μας (από την συμμετοχή στους Βαλκανικούς και τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο), βρέθηκαν αντιμέτωπες με ανοργάνωτες ομάδες Tούρκων εθνικιστών. Για τη διοίκηση και το συντονισμό των 13 μεραρχιών και των μονάδων

υποστηρίξεως που συνολικά απεστάλησαν, συγκροτήθηκε η Στρατιά της Μικράς Ασίας,[1] με αρχική αποστολή την προστασία των Ελλήνων κατοίκων της Ιωνίας. Ο Στρατηγός Κεμάλ Ατατούρκ ανέλαβε το δύσκολο έργο να αποτρέψει το διαμελισμό της Τουρκίας και σε σχετικά μικρό χρόνο μετέτρεψε τους άτακτους σε οργανωμένο στρατό. Μετά την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών,[2] η Ελληνική Κυβέρνηση ανέθεσε στη Στρατιά της Μικράς Ασίας να καταστρέψει το Στρατό του Κεμάλ, προκειμένου να αποδεχθεί τους όρους της συνθήκης την οποία δεν αναγνώρισε. Τον Ιούλιο του 1921 διεξαγάγαμε μια επιθετική επιχείρηση με την οποία φτάσαμε σε απόσταση 70 χιλιομέτρων από την Άγκυρα και παρά τις απώλειες που επιφέραμε στον εχθρό δεν τον εξαναγκάσαμε σε συνθηκολόγηση. Η επιθετική ορμή του στρατού μας εξανεμίσθηκε και η Στρατιά επέστρεψε στη γραμμή εκκινήσεως. Μετά τις επιχειρήσεις του Ιουλίου, πέραν των μεγάλων απωλειών που υπέστημεν (14.000 Νεκροί και 24.000 τραυματίες), χάσαμε τη πίστη μας στη νίκη, σε αντίθεση με τους Τούρκους στους οποίους δυνάμωσε.

Το Εκτεταμένο Μέτωπο

Η σύμπτυξη του μετώπου στην επιδικασθείσα από την συνθήκη των Σεβρών περιοχή μάς παρείχε τακτικά και στρατηγικά πλεονεκτήματα. Ο πρωθυπουργός Δημήτριος Γούναρης[3] (1867-1922) αποφάσισε άμυνα επί του εκτεταμένου μετώπου για τη διατήρηση του ελέγχου του σιδηροδρομικού δικτύου, την αποστέρηση δεξαμενών στρατολογήσεως ανδρών από τον Κεμάλ, την χρησιμοποίηση των κατεχόμενων περιοχών ως διαπραγματευτικών ανταλλαγμάτων, αλλά και λόγω της παροτρύνσεως της Ηνωμένου Βασιλείου. Την άνοιξη του 1922 ο Γούναρης είχε να αντιμετωπίσει την απροθυμία των συμμάχων να μας στηρίξουν και την απαίτηση του Κεμάλ για αποχώρηση του στρατού μας από την Μικρά Ασία πριν από οποιαδήποτε διαπραγμάτευση. Η κατάσταση απαιτούσε δύσκολες αποφάσεις, οι οποίες προϋπέθεταν την συναίνεση όλων των κομμάτων, η οποία όμως δεν είχε επιτευχθεί.

Το Σαράκι του Διχασμού.

Η συνοχή του στρατού τραυματίσθηκε ανεπανόρθωτα μετά τον εθνικό διχασμό τον Αύγουστο του 1916, την απομάκρυνση των βασιλικών αξιωματικών, μετά την επικράτηση του Βενιζέλου (Ιούνιος 1917) και την δίωξη των βενιζελικών, ύστερα από την επιστροφή του Κωνσταντίνου, μετά τις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920. Η διάλυση του στρατού μας, η οποία είχε σαν αποτέλεσμα την μικρασιατική καταστροφή, οφειλόταν σε αριθμό ολέθριων σφαλμάτων της στρατιωτικής και πολιτικής ηγεσίας μας. Η πτώση του ηθικού είχε καταλυτική επίδραση στην επιχειρησιακή κατάσταση των μονάδων μας, οι περισσότερες των οποίων εγκατέλειψαν άνευ αντιστάσεως τις θέσεις τους, μετά την εκδήλωση της τουρκικής επιθέσεως τον Αύγουστο του 1922[4]. Εάν διατηρούσαμε αφατρίαστο το στρατό, θα περιορίζαμε την έκταση της καταστροφής και πολύ πιθανόν να την είχαμε αποφύγει.

Η Διάλυση της Στρατιάς της Μικράς Ασίας

Την 9^η Μαΐου 1922, ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης[5] (1859-1922) ορκίσθηκε Πρωθυπουργός, ενώ την 15^η Μαΐου ο Αντιστράτηγος Γεώργιος Χατζηανέστης[6] (1863-1922) ανέλαβε την Διοίκηση της Στρατιάς της Μικράς Ασίας, από τον Αντιστράτηγο Αναστάσιο Παπούλα[7]. [Βλέπε σχετικά άρθρα [Το Χρονικό της Μικρασιατικής Καταστροφής (Α΄ Μέρος)1922 και Το Χρονικό της Μικρασιατικής Καταστροφής (Β΄ Μέρος) ]. Τις παραμονές της τουρκικής επιθέσεως οι ελληνικές δυνάμεις σχημάτιζαν μία έλλειψη μήκους 700 χιλιομέτρων εκτεινόμενη από την θάλασσα του Μαρμαρά μέχρι τον κόλπο της Εφέσου. Οι συγκοινωνιακοί κόμβοι του Εσκή Σεχήρ[8] (Αρχαίο Δορύλαιο) και του Αφιόν Καραχισάρ[9] (Βυζαντινό Ακροϊνόν) αποτελούσαν τα εδάφη ζωτικής σημασίας της αμύνης μας. Την 13^η Αυγούστου 1922 ο Κεμάλ Ατατούρκ εξαπέλυσε την κύρια επίθεσή του στον τομέα Αφιόν Καραχισάρ και την δευτερεύουσα στο Εσκή Σεχήρ. Μετά από διήμερη σκληρή μάχη άρχισε η υποχώρηση των Ελληνικών δυνάμεων, η οποία σύντομα μετατράπηκε σε άτακτη φυγή[10]. Την 2^α Σεπτεμβρίου 1922, οι διασωθέντες των Α΄ και Β΄ Σωμάτων Στρατού ολοκλήρωσαν την αποχώρησή τους από τον λιμένα του Τσεσμέ στην χερσόνησο της Ερυθραίας, υπό την κάλυψη του αξιόμαχου 1^ου Συντάγματος, του Αντισυνταγματάρχου ΠΖ Μαρούλη Οδυσσέα. Την 01:00, επί της προκυμαίας του Τσεσμέ, ο Μαρούλης διέταξε τον σαλπιγκτή να σημάνει το σάλπισμα της αποχωρήσεως. Μέσα στην νύχτα ο ήχος της σάλπιγγας έμοιαζε περισσότερο με οιμωγή (σπαρακτική κραυγή) για την εγκατάλειψη του αιματόβρεκτου εδάφους της ιεράς γης της Ιωνίας. Οι δυνάμεις του Γ΄ΣΣ μεταφέρθηκαν στην Ανατολική Θράκη από τους λιμένες των Μουδανιών, Πανόρμου και της Αρτάκης. Η Ανεξάρτητος Μεραρχία λόγω της ταχύτατης προελάσεως των Τουρκικών δυνάμεων βρέθηκε απομονωμένη πίσω από τις εχθρικές γραμμές.

Η Ανεξάρτητος Μεραρχία

Η Ανεξάρτητος Μεραρχία συγκροτήθηκε τον Ιούλιο του 1921, με πρώτο διοικητή τον Υποστράτηγο Γεώργιο Λεοναρδόπουλο[11] (1867-1936), με αποστολή τη κατάληψη της Κωνσταντινουπόλεως, επιχείρηση που δεν πραγματοποιήθηκε, καθόσον δεν το επέτρεψαν οι σύμμαχοι[12]. Από το Σεπτέμβριο του 1921 η Μεραρχία υπήχθη υπό το Γ΄ Σώμα Στρατού (Γ΄ΣΣ) και τάχθηκε αμυντικά στο τομέα Σεϊντί Γαζή[13] (αρχαία Νακόλεια) στο δεξιό του Σώματος, ενώ ο Συνταγματάρχης Πεζικού (Σχης ΠΖ) Δημήτριος Θεοτόκης[14] (1872 -1923) ανέλαβε τη διοίκησή της. Διέθετε 3 Συντάγματα ΠΖ, το 51^ο υπό τη Διοίκηση του Αντισυνταγματάρχου ΠΖ Ιωάννη Κωνσταντίνου[15] (1884-1939), το 52^ο υπό τον Ανχη ΠΖ Νικόλαο Λέφα, το 53^ο υπό τον Ανχη ΠΖ Νικόλαο Τσίπουρα[16] (1880-1968), 4 Μοίρες Πυροβολικού και λοιπές μονάδες υποστηρίξεως. Ο Μέραρχος και οι Διοικητές των Συνταγμάτων αποδείχθηκαν ικανοί, ψύχραιμοι και γενναίοι ηγήτορες.

Την 14^η Αυγούστου, η Μεραρχία απέκρουσε επιτυχώς την τουρκική επίθεση κατά της τοποθεσίας της. Την επομένη η Στρατιά διέταξε το Γ΄ΣΣ να διαθέσει την Ανεξάρτητη Μεραρχία υπό τη διοίκηση του Β΄ΣΣ το οποίο κλονίζονταν. Η Μεραρχία προετοιμάσθηκε προς κίνηση με τα δύο συντάγματα (51 και 53), ενώ το 52 παρέμεινε στην αμυντική τοποθεσία. Η προετοιμασία χωρίς εχθρική πίεση βοήθησε στην καλή οργάνωση των φαλάγγων, γεγονός που αποδείχθηκε σωτήριο στην μακρά πορεία της στη συνέχεια.

Την 16^η Αυγούστου αγνοώντας την κατάρρευση του μετώπου άρχισε να κινείται προς δυσμάς παρενοχλούμενη από το τουρκικό ιππικό. Την επομένη αφίχθηκε στο σιδηροδρομικό σταθμό του Τσεκουρλάρ (20 χλμ νοτιοανατολικά της Κιουτάχειας), «ὅστις εὑρέθη ἐγκαταλελειμένος, παντοειδές δὲ ὑλικόν διεσπαρμένον τῇδε κἀκεῖσε (από δω κι από κει, άτακτα)», [Τόμος 7β, Το Τέλος τῆς Ἐκστρατείας 1922, ΓΕΣ (Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού), σελίς 35]. Οι Αξιωματικοί αντελήφθησαν ότι είχαμε απωλέσει την μάχη, αλλά δεν φαντάζονταν  το μέγεθος της καταστροφής.

Την 17η και 19^η Αυγούστου η Μεραρχία μαχόμενη κατά ισχυρών τουρκικών δυνάμεων (1^η Μεραρχία ΠΖ, Έκτακτη Μεραρχία Ιππικού, Σύνταγμα ΠΖ), διήλθε από τη στενωπό της Κιουτάχειας κινούμενη προς δυσμάς.

Η από Αέρος Βοήθεια

Την 20^η Αυγούστου ο γενναίος αεροπόρος Λοχαγός Γεώργιος Ξηρός έριψε εντός σιδερένιου κυλίνδρου την εξής διαταγή της Στρατιάς: «Στρατὸς Νοτίου Συγκροτήματος παρὰ πᾶσα προσδοκία συγκεντροῦνται ταχύτατα ἀνατολικῶς Φιλαδελφείας. Ἡ Ἀνεξάρτητος Μεραρχία νὰ ἐκλέξη τὸ συμφερώτερον δι’ αὐτὴν δρομολόγιο τρεπομένη ἐν ἀνάγκῃ καὶ πρὸς βορρᾶν. Τραφῆτε ἐκ τῶν πόρων τῆς χώρας». Σε απλά ελληνικά η Στρατιά τους έλεγε «κάντε ότι σας φωτίσει ο Θεός». Ο Θεοτόκης μετά από σύσκεψη με τους αξιωματικούς του αποφάσισε να κινηθεί προς Δικελί, με τελικό προορισμό την Λέσβο. Την απόφασή του την κοινοποίησε σε όλο το προσωπικό της μεραρχίας, χωρίς να αποκρύψει την κρισιμότητα των περιστάσεων. Όλοι συνειδητοποίησαν ότι η επιβίωσή τους εξαρτάτο από την επακριβή εκτέλεση των διατασσομένων. Η φάλαγγα μήκους άνω των 5 χιλιομέτρων, συγκροτήθηκε κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να έχει την δυνατότητα αντιμετωπίσεως των εχθρικών προσβολών από οποιαδήποτε κατεύθυνση. Ο τρόπος και μόνο που κινείτο απέτρεπε τα τουρκικά τμήματα να επιτεθούν. Οι κάτοικοι των πόλεων και των χωριών παρείχαν τροφή για τους άνδρες και τα υποζύγια, υπό την απειλή βομβαρδισμού από το πυροβολικό της μεραρχίας.

Και οι τρεις ήσαν υπέροχοι.

Η Διάσωση

Την 1^η Σεπτεμβρίου 1922 η Ανεξάρτητος Μεραρχία (7.000 άνδρες) ολοκλήρωσε την μεταφορά της από το Δικελί της Μικράς Ασίας στην Μυτιλήνη, 17 ημέρες μετά την κατάρρευση του μικρασιατικού μετώπου. Απ’ όλους τους σχηματισμούς της Στρατιάς της Μικράς Ασίας η Ανεξάρτητος Μεραρχία διατήρησε υποδειγματικά την συνοχή και την πειθαρχία της, στην μοναχική της πορεία των 600 χιλιομέτρων από το Σεϊντί Γαζή μέχρι τα παράλια. Κατόρθωσε να διασώσει όλο το προσωπικό της, τον οπλισμό της, τα εφόδια της. Παρείχε προστασία σε 6.000 Έλληνες πρόσφυγες και 1.200 «περιπλανώμενους» άνδρες άλλων μονάδων, τους οποίους δεν ενέταξε στα τμήματά της, για να μην μεταδώσουν το πανικό που τους είχε κυριεύσει.

Οι κύριοι συντελεστές αυτού του άθλου ήσαν ο Μέραρχος Συνταγματάρχης ΠΖ Δημήτριος Θεοτόκης και οι Διοικητές των 2 συνταγμάτων Αντισυνταγματάρχες Ιωάννης Κωνσταντίνου και Νικόλαος Τσίπουρας. Όταν η μεραρχία έφτασε στο Δικελί, η επιβίβαση επί των πλοίων πραγματοποιήθηκε με τάξη και πειθαρχία. Με την άφιξη της στην Μυτιλήνη αποκατέστησε την έννομο τάξη, την οποία είχαν καταλύσει 15.000 λιποτάκτες οι οποίοι συμπεριφέρονταν ως κοινοί κακοποιοί. Η Ανεξάρτητος Μεραρχία αναδιοργανώθηκε και αποστάλθηκε στις Φέρες και απετέλεσε τον πυρήνα της Στρατιάς του Έβρου, μετονομασθείσα σε ΧΙΙ Μεραρχία Πεζικού. Θα έπρεπε να συμβεί το αντίστροφο, αφού η ΧΙΙ, μετά την μάχη του Αλή Βεράν[17], διαλύθηκε και αιχμαλωτίσθηκε.

Ο Συνταγματάρχης Δημ. Θεοτόκης στο μέσον, με τον Επιτελάρχη Αντισυνταγματάρχη ΠΖ Γεωργ. Κορτζιά στα δεξιά (Ιουλ. 1921).

Τα Παθήματα που δεν Έγιναν Μαθήματα

Η Μικρασιατική Καταστροφή ανέδειξε το μέγεθος των σφαλμάτων μας και την αδυναμία μας να αντιδράσουμε στη ροή των γεγονότων, υποκύπτοντες στη νομοτέλεια του μοιραίου.

Η Ανεξάρτητος Μεραρχία διέσωσε την τιμή των Ελληνικών όπλων. Το προσωπικό επέδειξε ψυχραιμία, ορθή κρίση και πειθαρχία κινήσεως, απόρροια του υψηλού φρονήματος, της εκπαιδεύσεως και της εμπιστοσύνης προς τις ικανότητες των Αξιωματικών.

Θα είχαμε αποφύγει την πλέον ντροπιαστική ήττα της νεότερης ιστορίας μας, ενώ θα είχαν διασωθεί χιλιάδες στρατιωτικών και πολιτών, εάν οι άνδρες της στρατιάς ενεργούσαν ως στρατιώτες και όχι ως φυγάδες.

Το αξιόμαχο του στρατού δεν είναι αόριστο, αλλά μετρήσιμο μέγεθος[18]. Στις στρατιωτικές σχολές δυστυχώς δεν διδάσκεται η ιστορίας της Ανεξαρτήτου Μεραρχίας η οποία συνιστά παράδειγμα διοικήσεως και ηγεσίας.

Στις ημέρες μας δεν επικεντρωνόμαστε στο βαθμό που απαιτείται στη ποιότητα του προσωπικού των Ενόπλων Δυνάμεων, χωρίς την οποία δεν έχουν καμία αξία τα οπλικά συστήματα και οι αντιαεροπορικοί θόλοι. Όσο μεγαλύτερο είναι το ποσοστό των αποτυχόντων σε όλα τα στρατιωτικά σχολεία, τόσο αποτελεσματικότερη είναι η εκπαίδευση. 

Οι μεγάλοι ηγέτες αφουγκράζονται την ψυχή του λαού και έχουν το χάρισμα να της ενσταλάξουν την δύναμη που απαιτείται, για την πραγματοποίηση των άθλων που αλλάζουν τον ρου της ιστορίας.

Ως λαός αδυνατούμε να διδαχθούμε από τα λάθη μας γιατί δεν τα αναγνωρίζουμε και θεωρούμε ότι άλλοι ευθύνονται για ότι κακό μας συμβαίνει.

Η κύρια αιτία της κακοδαιμονίας μας είναι το τεράστιο ελληνικό «εγώ» μας που υπερισχύει των πάντων. Θα προοδεύσουμε όταν υποτάξουμε το προσωπικό συμφέρον υπό αυτό της πατρίδος μας.

 

Αντιστράτηγος ε.α. Ιωάννης Κρασσάς

Ιανουάριος 2025

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• «Η Ελλάς στη Μικρά Ασία», Ξενοφώντος Στρατηγού, Εκδοτικός Οίκος Δαμιανός, Αθήνα 1925.
• «Συμβολή εις την Ιστορίαν της Δεκαετίας 1912-1922», Αντιστράτηγου Παναγιώτη Παναγάκου, Αθήνα 1960.
• «Η Εκστρατεία εις την Μικράν Ασίαν», ΓΕΣ, Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού, Αθήνα 1962.
• «Η Εκστρατεία εις την Μικρά Ασία» Τόμοι 5Α, 5Β, 7Α, 7Β, ΓΕΣ. Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού, Αθήνα 1965.
• «Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος», Σπύρου Β. Μαρκεζίνη, ΠΑΠΥΡΟΣ ΓΡΑΦΙΚΑΙ ΤΕΧΝΑΙ Α.Ε, Αθήνα 1966.
• «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ Α.Ε. Αθήνα 1977 
• «Μεταξάς το Προσωπικό του Ημερολόγιο», Επιμέλεια Χρήστος Χρηστίδης, Εκδόσεις Γκοβοστή, Αθήνα 1995.
• «Ανεξάρτητος Μεραρχία Η Κάθοδος των Νεωτέρων Μυρίων», Δημητρίου Αμπελά, Εκδόσεις Κ. Τουρίκη, Αθήνα 1997.
• «Το Όραμα της Ιωνίας», Michel Llewellyn Smith, Αθήνα 2004, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2004.
• «Η Μικρασιατική Ήττα» Αντιστράτηγου ε.α. Κωνσταντίνου Κανελλόπουλου, Εκδόσεις Ελεύθερη Σκέψη, Αθήνα 2009.
• «Ο Ελληνοτουρκικός Πόλεμος 1919-1920», Heinz Richter, Εκδόσεις Γκοβοστή, Αθήνα 2020.
• Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης (ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ).

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 

[1] Η Στρατιά Μικράς Ασίας τον Αύγουστο του 1922 είχε δύναμη 210.000 ανδρών. Συγκροτείτο από 4 Σώματα Στρατού, 12 μεραρχίες Πεζικού και μία Ιππικού. Οι απώλειες ανήλθαν σε 91.000, εκ των οποίων 25.000 νεκροί, 18.000 αγνοούμενοι και 48.000 τραυματίες. Διασώσαμε 200 από τα 420 πυροβόλα, ενώ εγκαταλείφθηκαν όλα σχεδόν τα πυρομαχικά, τα οχήματα και παντός είδους λοιπά υλικά.

[2] Με τη Συνθήκη των Σεβρών, η Τουρκία περιοριζόταν στον μικρασιατικό πυρήνα της. Η πατρίδα μας κέρδιζε ολόκληρη την Θράκη, την Σμύρνη με την ενδοχώρα (κατοχή για 5 χρόνια και μετά διενέργεια δημοψηφίσματος για την προσάρτησή της στην Ελλάδα), τα νησιά του Αιγαίου (μαζί με την Ίμβρο και την Τένεδο) και τα Δωδεκάνησα εκτός από την Ρόδο. Η έκταση της Ελλάδος αυξανόταν στα 174.000 τ.χ και ο πληθυσμός στα 7,5 εκατ. Σίγουρα ήταν η ωραιότερη στιγμή στην ζωή του Βενιζέλου. Η Ανατολική Θράκη τελούσε υπό ελληνική κυριαρχία μέχρι τη γραμμή της Τσατάλτζας. Η συνθήκη που υπογράφηκε στις Σεβρές, το αποκορύφωμα δύο χρόνων υπομονετικής και εξαντλητικής διπλωματίας από τον ίδιο τον Βενιζέλο, αποδείχθηκε μια χάρτινη νίκη. Η συνθήκη δεν συνετέλεσε σε μια ρύθμιση διαρκείας με τους Τούρκους.

[3] Ο Δημήτριος Γούναρης (Πάτρα 1867-1922), υπήρξε πολιτικός και ιδρυτής του κόμματος των Εθνικοφρόνων (το πρώτο οργανωμένο κόμμα της ελληνικής δεξιάς το οποίο το 1920 μετονομάστηκε σε Λαϊκό κόμμα) και διετέλεσε τρεις φορές πρωθυπουργός της Ελλάδος. Το 1917 μετά την επικράτηση του Βενιζέλου και την εκθρόνιση του Βασιλέως Κωνσταντίνου Α΄, εξορίσθηκε στην Κορσική. Επέστρεψε στην Ελλάδα το 1920 για να συμμετάσχει ως αρχηγός της Ηνωμένης Αντιπολιτεύσεως στις εκλογές του Νοεμβρίου τις οποίες κέρδισε. Αποφάσισε την συνέχιση της «Μικρασιατικής πολιτικής του Βενιζέλου και την εφαρμογή της Συνθήκης των Σέρβων», η οποία κατέληξε στην Μικρασιατική Καταστροφή. Κατά την διάρκεια της δίκης ασθένησε από τυφοειδή πυρετό και διακομίσθηκε στο νοσοκομείο. Αυτό δεν τον εμπόδισε να γράψει απολογητικό υπόμνημα 70 σελίδων, διακατεχόμενος υπό υψηλού πυρετού. Ανιψιός του ήταν ο μετέπειτα πολιτικός και πρωθυπουργός Παναγιώτης Κανελλόπουλος.

 

Ο Δημήτριος Γούναρης.

[4] Μετά την αποτυχία των επιχειρήσεων προς Άγκυρα (Αυγ. 1921), εξέλιπε η δυνατότητα επιβολής αναγνωρίσεως της Συνθήκης των Σεβρών στον Κεμάλ δια των όπλων. Οι στρατιώτες δέχονταν μηνύματα για το μάταιο του πολέμου από παντού: το σύνολο του τύπου, την εχθρική προπαγάνδα, και τα αντιπολιτευόμενα κόμματα. Η απώλεια της πίστεως στον αγώνα καταρράκωσε το ηθικό των στρατιωτών μας, διασάλευσε την πειθαρχία τους και μηδένισε την μαχητική ικανότητα των μονάδων μας. Αυτό αποτέλεσε την κυρία αιτία της συντριβής μας, την οποία δεν αντελήφθησαν σε όλη την έκταση της οι στρατιωτικοί ηγήτορες και η κυβέρνηση.

[5] Ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης (Νάξος 1859-1922) διετέλεσε υπουργός οικονομικών και επισιτισμού και αργότερα πρωθυπουργός στην κυβέρνηση συνασπισμού υπό τον Γούναρη. Αρχικά εργάσθηκε ως μηχανικός. Στην συνέχεια τοποθετήθηκε καθηγητής στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων, στη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων και στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Υπήρξε συνιδρυτής και ηγετικό στέλεχος του Λαϊκού Κόμματος, στο οποίο παρέμεινε μέχρι τέλους. Η απώτερη καταγωγή της οικογένειας Πρωτοπαπαδάκη είναι από το Ασκύφου Σφακίων Κρήτης. Ο Πρωτοπαπαδάκης συνέλαβε και εφήρμοσε ένα σύστημα παγκοσμίως πρωτότυπο, διχοτομώντας το χαρτονόμισμα, προκειμένου να προβεί σε εσωτερικό δανεισμό, απολύτως αναγκαίο για την χρηματοδότηση του πολέμου. Η αριστερή πλευρά χρησιμοποιούταν ως νόμισμα στη μισή αξία του ακεραίου χαρτονομίσματος (π.χ. το τεμάχιο του εκατονταδράχμου άξιζε πλέον πενήντα δραχμές). Η δεξιά πλευρά του χαρτονομίσματος ανταλλασσόταν με έντοκη ομολογία στη μισή αξία του ακεραίου χαρτονομίσματος. Βλέπε σχετικό άρθρο [Η Εκτέλεση των Έξι(15 Νοε 1922)].

Ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης.

[6] Ο Αντιστράτηγος Γεώργιος Χατζηανέστης ή Χατζανέστης (1863-1922), ο 1884 αποφοίτησε από την ΣΣΕ ως Ανθυπολοχαγός του πυροβολικού. Συμμετείχε στο πόλεμο του 1897 και στους Βαλκανικούς Πολέμους. Το 1915 παραιτήθηκε και μετέβη στην Ελβετία. Το 1921 ανακλήθηκε στην ενεργό υπηρεσία και τον Απρίλιο του 1922 ανέλαβε Διοικητής της Στρατιάς Θράκης και τον Μάιο του 1922 ανέλαβε Διοικητής της Στρατιάς της Μικράς Ασίας, προταθείς από τον προκάτοχό του Αντιστράτηγο Αναστάσιο Παπούλα. Κατά τη διάρκεια της ηγεσίας του εκδηλώθηκε η τουρκική αντεπίθεση που οδήγησε στην Μικρασιατική Καταστροφή. Υπήρξε υπέρμαχος της σύμπτυξης του μετώπου σε μικρότερο μήκος θεωρώντας σημαντικό μειονέκτημα την πολύ εκτεταμένη διάταξη του στρατεύματος. Μετά την εγκατάστασή του στη Σμύρνη διέταξε την εκπόνηση σχετικού σχεδίου, το οποίο ολοκληρώθηκε στις αρχές Αυγούστου δίχως, όμως, να εφαρμοστεί λόγω της τουρκικής επιθέσεως. Παραπέμφθηκε στη δίκη και καταδικάσθηκε σε θάνατο με άλλους 5 πολιτικούς. Εκτελέσθηκε την 15 Νοεμβρίου 1922 στην σημερινή εκκλησιά του «Τιμίου Σταυρού» στο Δήμο Παπάγου-Χολαργού επί της οδού Αναστάσεως.

Ο Αντιστράτηγος Γεώργιος Χατζηανέστης .

[7] Ο Στρατηγός Αναστάσιος Παπούλας (Μεσολόγγι 1857-1935), κατετάγη το 1878  εθελοντής στον στρατό. Έλαβε μέρος στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, στο Μακεδονικό αγώνα, στους Βαλκανικούς Πολέμους, στον Α΄ παγκόσμιο Πόλεμο και στην Μικρασιατική Εκστρατεία, διατελέσας διοικητής της Στρατιάς αντικατασταθείς από τον Χατζηανέστη καταληφθείς από το όριο ηλικίας. Αντέδρασε στην εκθρόνιση του Βασιλέως Κωνσταντίνου από τον Βενιζέλο, με αποτέλεσμα να φυλακισθεί μέχρι τις εκλογές του 1920. Μετά την Μικρασιατική καταστροφή μεταπήδησε στου Βενιζελικούς. Συμμετείχε στο κίνημα της 1^ης Μαρτίου 1935, δικάσθηκε και καταδικάσθηκε σε θάνατο. Εκτελέσθηκε την 24^η Απριλίου 1935, μαζί με τον Αντιστράτηγο Παναγιώτη Κοιμίση.

Ο Στρατηγός Αναστάσιος Παπούλας.

[8] Το Εσκή Σεχήρ (Δορύλαιο) είναι πόλη της βορειοδυτικής Τουρκίας, πρωτεύουσα της ομώνυμης περιφέρειας με πληθυσμό 746.536 κατοίκους. Η πόλη είναι δίπλα στον ποταμό Τέμβριο (Πορσούκ), 790 μέτρα πάνω από τη στάθμη της θάλασσας. Το όνομα Εσκή Σεχήρ στα τουρκικά σημαίνει "παλιά πόλη". Ιδρύθηκε από τους Φρύγες το 1000 π.Χ. Πολλά αρχαιολογικά ευρήματα της περιόδου αυτής βρίσκονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της πόλεωης.

[9] Το Αφιόν Καραχισάρ (Βυζαντινό Ακροϊνόν), είναι πόλη της δυτικής Μικράς Ασίας, πρωτεύουσα της ομώνυμης επαρχίας με πληθυσμό 170.455 κατοίκους. Βρίσκεται 250 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της Άγκυρας κατά μήκος του ποταμού Ακάρ, σε υψόμετρο 1.034 μέτρα.

[10] Την 13^η Αυγούστου 1922 ο Κεμάλ εξαπέλυσε επίθεση εναντίον των θέσεων της Ελληνικής Στρατιάς της Μικράς Ασίας. Η κύρια προσπάθεια του τουρκικού στρατού κατευθυνόταν στην «εξέχουσα» του Αφιόν Καραχισάρ, στην οποία αμύνονταν τα Α΄ και Β΄ Σώματα Στρατού με 7 μεραρχίες πεζικού, υπό τους Αντιστράτηγους Νικόλαο Τρικούπη και Κίμωνα Διγενή. Ο Κεμάλ αιφνιδίασε τον Τρικούπη με την συγκέντρωση 18 μεραρχιών (14 πεζικού και 4 Ιππικού), ενώ καλλιέργησε συστηματικά αρνητική εντύπωση για το αξιόμαχο του τουρκικού στρατού. Οι μονάδες μας κράτησαν τις θέσεις τους επί 36 ώρες, εναντίον πενταπλασίων δυνάμεων, αλλά στην συνέχεια άρχισαν να κλονίζονται. Ο Τρικούπης διέταξε την απαγκίστρωση των μονάδων του προς τα οπίσω. Ο Διοικητής της Στρατιάς Αντιστράτηγος Γεωργιος Χατζηανέστης, έχασε την επαφή με το μέτωπο λόγω της αποστάσεως και της διακοπής των επικοινωνιών. Οι μονάδες έχασαν τους οργανικούς τους δεσμούς και η κίνησή τους σύντομα μετατράπηκε σε άτακτη φυγή.

[11] Ο Αντιστράτηγος Γεώργιος Λεοναρδόπουλος (1867 Κόρινθος-1936) συμμετείχε στους Βαλκανικούς Πολέμους, στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, στην εκστρατεία στην Ουκρανία και στην Μικρασιατική Εκστρατεία. Ακολούθησε τον Βενιζέλο μετά το κίνημα της «Εθνικής Αμύνης». Τον Λεοναρδόπουλο οι συνάδελφοί του τον αποκαλούσαν σοφό λόγω της ευρυμάθειάς του. Τον Οκτώβριο του 1922 με τον Υποστράτηγο Παναγιώτη Γαργαλίδη ηγήθηκε αποτυχημένου στρατιωτικού, για την ανατροπή της «Επαναστατικής κυβερνήσεως». (Στυλιανός Γονατάς- Νικόλαος Πλαστήρας).

Ο Αντιστράτηγος Γεώργιος Λεοναρδόπουλος.

[12] Την 16^η Ιουλίου 1922, ο Υπουργός Εξωτερικών της Ελλάδος Γεώργιος Μπαλτατζής [(1868-1922) είς εκ των 6 εκτελεσθέντων], επέδωσε διακοίνωση προς τους υπουργούς εξωτερικών του Ηνωμένου Βασιλείου, της Γαλλίας και της Ιταλίας στην οποία αναφέρονταν ότι, «Μόνο ἡ κατάληψις τῆς Κωνσταντινουπόλεως, πρωτευούσης τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας, ὑπό τοῦ Ἑλληνικοῦ Στρατοῦ, θέλει ἐπιβάλλει τὴν συνομολόγησιν τῆς εἰρήνης». Η ελληνική κυβέρνηση επιθυμούσε την επιστροφή των στρατιωτών πίσω, αλλά έπρεπε να εξασφαλισθούν οι Έλληνες της Μικράς Ασίας. Οι σύμμαχοι δεν ασκούσαν καμία πλέον πίεση για των τερματισμό του πολέμου. Η Ελλάδα κατενόησε ότι δεν υπάρχουν δύο Τουρκίες, η της Κωνσταντινουπόλεως υπό τον Σουλτάνο και της Άγκυρας υπό τον Ατατούρκ, παρά μόνο αυτή των Τούρκων εθνικιστών. Η παράταση της μικρασιατικής εκστρατείας είχε εξαντλήσει την Ελλάδα και ήταν πλέον θέμα χρόνου η κατάρρευσή της. Με την κατάληψη της Κωνσταντινουπόλεως επιδιωκόταν να αποκτήσει η χώρα μας ένα ισχυρό διαπραγματευτικό αντάλλαγμα έναντι των Τούρκων και να πιεσθούν οι σύμμαχοι για την επίτευξη ειρήνης. Ο Χατζηάνεστης για την υλοποίηση του σχεδίου, ενίσχυσε τις ελληνικές δυνάμεις στην Ανατολική Θράκη, οι οποίες συγκρότησαν το Δ΄ ΣΣ, υπό τον Υποστράτηγο Αριστοτέλη Βλαχόπουλο. Οι σύμμαχοι διεμήνυσαν την Ελληνική κυβέρνηση να μη καταλάβει την Κωνσταντινούπολη. Εκεί που είχε φθάσει η κατάσταση έπρεπε να ενεργήσουμε χωρίς να πάρουμε την άδεια από κανένα.

Ο Γεώργιος Μπαλτατζής.

[13] Το Σειντί Γαζή (αγγλικά Seyitgazi) είναι δήμος και περιφέρεια της επαρχίας Εσκή Σεχήρ της Τουρκίας. Η έκτασή του είναι 1.578 km² και ο πληθυσμός  ανέρχεται σε 12.587 κατοίκους. Το Σειντί Γαζή βρίσκεται σε απόσταση 43 χλμ. νότια από το Εσκή Σεχήρ. Η πόλη κτίσθηκε στην αρχαία ελληνική πόλη της Νακόλειας.

Ο Αντιστράτηγος Γ. Χατζηανέστης με το Επιτελείο του στο "τεκέ [χώρος φιλοξενίας των δερβίσηδων (θρησκευτικός επαίτης)]" του Σειντή Γαζή.

[14] Ο Υποστράτηγος Δημήτριος Θεοτόκης (1872-1923) ήταν γόνος ευγενούς Κερκυραϊκής οικογένειας, υιός του πολιτικού και ιστοριοδίφη Μάρκου Αλοΐσιου Θεοτόκη. Συμμετείχε στους Βαλκανικούς Πολέμους και στη Μικρασιατική Εκστρατεία. Δεν σχετίζεται συγγενικά με τον Νικόλαο Θεοτόκη, τότε υπουργό Στρατιωτικών. Αν και φέρουν το ίδιο επώνυμο, ο Δημήτριος Θεοτόκης προέρχεται από τον κλάδο «Καλοκαρδάρη», ενώ ο Νικόλαος Θεοτόκης είναι απόγονος του κλάδου «Νταβάτζιο».

[15] Ο Υποστράτηγος Ιωάννης Κωνσταντίνου (1874 Γρανίτσα Ευρυτανίας-1939), το 1890 κατατάχθηκε ως εθελοντής στο Στρατό και το 1907 αποφοίτησε από τη Σχολή Υπαξιωματικών του Στρατού με το βαθμό του Ανθυπολοχαγού του Πεζικού. Συμμετείχε στους Βαλκανικούς πολέμους της περιόδου 1912-13, στη διάρκεια των οποίων πολέμησε στο Μακεδονικό και το Ηπειρωτικό μέτωπο, στην εκστρατεία στην Ουκρανία, όπου πολέμησε εναντίον του νεοσύστατου κράτους των μπολσεβίκων και ακολούθως στη Μικρασιατική εκστρατεία.

[16] Ο Υποστράτηγος Νικόλαος Τσίπουρας (1880 Πλάτανος Ναυπακτίας-1968), συμμετείχε στο Μακεδονικό Αγώνα(1905-1908), στους Βαλκανικούς Πολέμους, στο Α΄ΠΠ και στη Μικρασιατική Εκστρατεία. Διετέλεσε Γενικός Διοικητής Μακεδονίας στη κυβέρνηση του Ιωάννη Μεταξά.Το 1940 ανεκλήθη στην ενεργό υπηρεσία και διοίκησε την ΧΙ Μεραρχία ΠΖ στον Ελληνο-ιταλικό Πόλεμο.

[17] Ἡ «Ἐπίτομος Ἱστορία τῆς εἰς Μικρὰν Ἀσία Ἐκστρατείας 1919-1922» τοῦ Γ.Ε.Σ/ΔΙΣ/1967, σελὶς 406, γιὰ τὴ μάχη τοῦ Ἀλὴ Βερὰν ἀναφέρει: «Ἡ μάχη του Ἀλὴ Βερὰν ἀπετέλεσε τὸ ἐπιστέγασμα τῆς ἀπὸ πενθήμερου ἀναληφθεΐσης τουρκικῆς ἐπιθέσεως πρὸς διάσπασιν τῶν Ἑλληνικῶν δυνάμεων. Κατ’ αὐτὴν ἐπῆλθε ἡ ὁριστικὴ συντριβὴ τῆς Ὁμάδος Τρικούπη, ἥτις μετὰ τὴν μάχην τοῦ Ἀλὴ Βερὰν οὐσιαστικῶς ἔπαψε νὰ ὑφίσταται. Ἀποκοπεῖσα καὶ ριφθεῖσα ἐκτὸς τῶν συγκοινωνιῶν της, μὴ συνεπικουριθεῖσα ὑπὸ τῆς Ὁμάδας Φράγκου, πεινῶσα, ἄϋπνος, συνεχῶς μαχόμενη καὶ δὶς κυκλωθεῖσα, ὑπέκυψεν ἐν τέλει ὑπὸ τὸ βάρος τῶν ἀνωτέρω συνθηκῶν. Ἀποτέλεσμα τῆς συντριβῆς τῆς Ὁμάδας Τρικούπη καὶ τῆς εἰς μέγαν βαθμὸν μειώσεως τῆς μαχητικότητας καὶ τῆς δυνάμεως τῆς Ὁμάδας Φράγκου ὑπῆρξε νὰ προκύψει ἡ ἀνάγκη τῆς ἐκκενώσεως τῆς Μικρᾶς Ἀσίας».

[18] Η επιχειρησιακή ετοιμότητα των Ενόπλων Δυνάμεων αποτελεί μετρήσιμο μέγεθος και είναι το αποτέλεσμα του γινομένου των εξής 5 παραγόντων:

1. Του αριθμού του προσωπικού,
2. Των διατιθέμενων μέσων,
3. Του επιπέδου εκπαιδεύσεως,
4. Του ηθικού
5. Της πειθαρχίας.

Εάν ένας εκ των παραγόντων μειωθεί ή μηδενιστεί τότε και ο βαθμός της επιχειρησιακής ετοιμότητος μειώνεται ή μηδενίζεται αντιστοίχως. Το χαμηλό ηθικό συνετέλεσε στη κατάρρευση του γαλλικού στρατού κατά τον Β΄ΠΠ, θεωρούμενου ενός εκ των ισχυρότερων παγκοσμίως. Ο Συριακός Στρατός την 12 Δεκεμβρίου 2024 παραδόθηκε άνευ αντιστάσεως στους αντάρτες λόγω παντελούς ελλείψεως ηθικού.

ΤΕΛΟΣ