Όταν ο λαός λέει ψέματα στον εαυτό του…

Γράφει ο
Θανάσης Παπανδρόπουλος

Τον ανακάλυψα από ένα σχόλιο του Γιάννη Πρετεντέρη στα Νέα, πριν μερικές εβδομάδες. Πρόκειται για τον Αμερικανό καθηγητή ανθρωπολογίας και βιολογικών επιστημών, Ρόμπερτ Τράιβερς (Robert Trivers), ο οποίος θεωρείται κορυφαίος στον κλάδο της εξελικτικής βιολογίας και το 2007 τιμήθηκε για το έργο του από την Βασιλική Ακαδημία Επιστημών της Σουηδίας με το Βραβείο Crafoord –το οποίο απονέμεται σε πεδία που δεν καλύπτονται από το Βραβείο Νόμπελ.
Ειδικός στην ανάλυση της κοινωνικής εξέλιξης της σύγκρουσης και της συνεργασίας, ο Αμερικανός καθηγητής έγραψε το 2011 ένα εντυπωσιακό βιβλίο με τίτλο Η Μωρία των Ανοήτων –Η λογική της εξαπάτησης και της αυτοεξαπάτησης στην ανθρώπινη ζωή (εκδόσεις Κάτοπτρον). Άψογα μεταφρασμένο από τον δρα βιολογίας Παναγιώτη Δεληβοριά, το βιβλίο αυτό είναι εκπληκτικό και «πονηρό» ταυτοχρόνως. Ο αναγνώστης του, αν έχει στοιχειώδη φαντασία και διαύγεια, διαβάζοντας τις 600 σελίδες του ανακαλύπτει σε όλες τις διαστάσεις του το σύγχρονο ελληνικό
δράμα. Δράμα το οποίο, βέβαια, ο Ρ. Τράιβερς αγνοούσε όταν έγραφε το βιβλίο του, καθ’ όσον, όπως τονίζει στον ελληνικό πρόλογό του, έχει επισκεφθεί την χώρα μας μία μόνον φορά. Χαρακτηρίζει δε λίαν επιεικώς την εμπειρία του απελπιστική.
Τί περιγράφει, όμως, ο συγγραφέας στο όντως εντυπωσιακό βιβλίο του; Αναλύει με αριστοτεχνικό τρόπο γιατί λέμε ψέματα στους εαυτούς μας και στην συνέχεια εξηγεί γιατί η αυτοεξαπάτησή μας γίνεται εργαλείο εξαπάτησης των άλλων.
Άθελά του, έτσι, ο συγγραφέας δίνει τα κλειδιά σε όποιον θέλει να καταλάβει πώς το ψέμα και ο δόλος έφεραν την χώρα στα σημερινά απελπιστικά χάλια της και επιτρέπει να γίνει κατανοητό ότι, στο μέτρο που η κατάσταση αυτή συνεχίζεται, τα χειρότερα, όπως ήδη γράψαμε, είναι μπροστά μας –τώρα δε, όχι μόνο από οικονομικής και κοινωνικής σκοπιάς, αλλά και από γεωπολιτικής.
«Είμαστε παθιασμένοι ψεύτες», γράφει ο Ρ. Τράιβερς, «ακόμη και απέναντι στον εαυτό μας. Η γλώσσα, το πολυτιμότερο απόκτημα του είδους μας, όχι μόνον ενισχύει την ικανότητά μας να ψευδόμαστε, αλλά επεκτείνει κατά πολύ το εύρος της. Μπορούμε να πούμε ψέματα για συμβάντα απόμακρα στον χώρο και τον χρόνο, για τις λεπτομέρειες και το νόημα της συμπεριφοράς των άλλων, για τις ενδόμυχες σκέψεις και τις επιθυμίες, κ.ο.κ. Προς τί, όμως, η αυτοεξαπάτηση; Γιατί διαθέτουμε τόσο θαυμαστά αισθητήρια όργανα για την ανίχνευση πληροφοριών, αν πρόκειται να διαστρεβλώσουμε την εισερχόμενη πληροφορία μόλις καταφθάσει στον νου;
»Τα θεμέλια για την επιστημονική διερεύνηση της αυτοεξαπάτησης παρέχονται από την εξελικτική βιολογία. Σύμφωνα με την εξελικτική λογική, εξαπατούμε τον εαυτό μας προκειμένου να μπορέσουμε αποτελεσματικότερα να εξαπατήσουμε τους άλλους. Πρόκειται για ένα ιδιαιτέρως πολύπλευρο φαινόμενο. Δεν χωρά αμφιβολία ότι η αυτοεξαπάτηση αποτελεί αντικείμενο μελέτης της ψυχολογίας, αλλά, αν περιοριστείτε αποκλειστικά στο συγκεκριμένο επιστημονικό πεδίο, κινδυνεύετε να τυφλωθείτε (και να αποτρελλαθείτε) πολύ πριν διακρίνετε τις υποκείμενες αρχές της. Σε πολλές περιπτώσεις, η κατανόηση της καθημερινότητας αποδεικνύεται πολυτιμότερη από τα πειραματικά ευρήματα. Ωστόσο, οι προσπάθειές μας να κατανοήσουμε την καθημερινότητα συχνά παρακωλύονται, είτε από την άγνοιά μας είτε από την ροπή μας προς την εξαπάτηση και την αυτοεξαπάτηση. Στα δε ζητήματα πολιτικής και διεθνών σχέσεων, αυτό ισχύει με το παραπάνω».
Τρανές αποδείξεις της θεωρητικής αυτής προσεγγίσεως του Αμερικανού καθηγητή αποτελούν στην Ελλάδα η εκλογή και άνοδος των Συριζανέλ στην εξουσία και το Brexit στο Ηνωμένο Βασίλειο. Ενδεχομένως δε, παρόμοια εμπειρία να βιώσει και η Αμερική αν εκλεγεί πρόεδρος των ΗΠΑ ο πολυδισεκατομμυριούχος λαϊκιστής Ντόναλντ Τραμπ.
Στην ελληνική περίπτωση, είναι γνωστή η μέσω της αυτοεξαπατήσεως πλήρης εξαπάτηση του ελληνικού λαού –μέρος του οποίου ακόμη και σήμερα κλείνει μάτια και αυτιά μπροστά στην πραγματικότητα. Αυτό συμβαίνει γιατί στην χώρα μας κυριαρχούν δύο φαινόμενα: η μεροληπτική ερμηνεία της πληροφορίας και η μεροληπτική μνήμη. Στις περιπτώσεις αυτές, ο αποδέκτης μίας πληροφορίας αντλεί από αυτήν μόνον το περιεχόμενο που τού είναι αρεστό και θυμάται ότι ικανοποιεί την αντιληπτική του ικανότητα. Έτσι, το άτομο γίνεται ευάλωτο στην χειραγώγηση, η οποία τελικώς είναι το αποτέλεσμα του υψηλού βαθμού αυτοεξαπάτησης.
Υπό αυτή την έννοια, ένα βασικό συμπέρασμα που προκύπτει από την ανάγνωση της Μωρίας των Ανοήτων είναι αυτό που λέει ότι, όσα περισσότερα ψέματα λέει ένας λαός στον εαυτό του, τόσο ευκολότερα και βαρύτερα μπορεί να εξαπατηθεί. Ακόμα χειρότερα, ο λαός αυτός μπορεί να ζει υπό μόνιμο καθεστώς αυταπάτης, με το κόστος της τελευταίας να είναι ιδιαιτέρως υψηλό, ανάλογα με την περίπτωση.
Με αφετηρία, λοιπόν, τα όσα προηγούνται, μπορούμε να πούμε ότι το μέλλον της χώρας και όχι μόνον εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τον βαθμό αντιστάσεώς μας σε αυτούς που μάς λένε ψέματα –αρχίζοντας από εμάς τους ίδιους. Εν τέλει δε, μεγάλος είναι και ο ρόλος της αξίας της συνείδησης.