Γράφει ο καθηγητής Κωνσταντίνος Τριανταφυλλίδης

ΚΡΑΝΙΟ ΑΠΟ ΤΗ ΜΑΝΗ, έχει ηλικία 210.000 χρόνια, αντιπροσωπεύει το ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΟ δείγμα ΑΝΘΡΩΠΟΥ (Homo sapiens) στην Ευρώπη, δηλαδή εκτός Αφρικής. Αυτό σημαίνει ότι το κρανίο είναι κατά τουλάχιστον 150.000 χρόνια παλαιότερο από το αρχαιότερο απολίθωμα Homo sapiens που είχε βρεθεί έως τώρα στην Ευρώπη. Τα κρανία δηλ. από το σπήλαιο Απήδημα της Μάνης ξαναγράφουν την εξελικτική ιστορία του ανθρώπου.
Ο συνδυασμός παλαιοανθρωπολογικών, αρχαιολογικών, γενετικών, οικολογικών, και άλλων ευρημάτων υποστηρίζει το μοντέλο της
μονοεστιακής θεωρίας καταγωγής του ανατομικά σύγχρονου ανθρώπου, δηλ. της προέλευσης ή “της εξόδου από την Αφρική”. Όλα τα δεδομένα υποστηρίζουν ότι οι άνθρωποι προέρχονται από προγόνους που έζησαν στην Αφρική πριν από τουλάχιστον 300.000 χρόνια. Οι αντιγνωμίες όμως συνεχίζονται ανάμεσα στους επιστήμονες ως προς το πότε ο άνθρωπος ξεκίνησε το προϊστορικό ταξίδι εξόδου από την Αφρική, τον δρόμο που ακολούθησε και τι ακριβώς συνέβη στη διαδρομή.
Ανάμεσα στα σπουδαιότερα παλαιοανθρωπολογικά λείψανα της Πρώιμης Παλαιολιθικής εποχής στη χώρα μας, αλλά και σε όλη την περιοχή της ΝΑ Ευρώπης, περιλαμβάνονται δύο απολιθωμένα κρανία (Απήδημα 1 και Απήδημα 2 ) που βρέθηκαν σε σύμπλεγμα σπηλαιωδών κοιλοτήτων στη θέση Απήδημα, δυτικά της Αρεόπολης στη Δυτική Μάνη στη Νότια Πελοπόννησο. Τα δύο κρανία είχαν ανακαλυφθεί στο τέλος της δεκαετίας του 1970, στη διάρκεια ερευνών του Ανθρωπολογικού Μουσείου της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Για τα ευρήματα αυτά είχε προταθεί από τους ανασκαφείς η συστηματική ονομασία Homo sp. taenarius (Ταινάριος άνθρωπος). Το καλύτερα διατηρημένο κρανίο Απήδημα 2 είναι τουλάχιστον 170.000 ετών, διαθέτει χαρακτηριστικά Νεάντερνταλ και έχει ταξινομηθεί στο είδος H. neanderthalensis. Όμως έως τώρα δεν είχαν μελετηθεί σε βάθος και είχαν παραμείνει σχετικά άγνωστα, παρά τη μεγάλη σπουδαιότητα τους, όπως τώρα γίνεται αντιληπτό με μεγάλη καθυστέρηση.
Οι ερευνητές από τη Γερμανία, την Ελλάδα και τη Βρετανία, με επικεφαλής την διακεκριμένη Ελληνίδα παλαιοανθρωπολόγο Κατερίνα Χαρβάτη του Πανεπιστημίου του Τίμπινγκεν, που δημοσίευσαν την εργασία στο περιοδικό Nature*, έκαναν συγκρίσεις με άλλα ανθρώπινα απολιθώματα, και χρησιμοποίησαν μία υψηλής ακριβείας ραδιομετρική μέθοδο χρονολόγησης, προκειμένου να επανακαθορίσουν την ηλικία των δύο κρανίων. Το «Απήδημα 2» εμφανίζει τα χαρακτηριστικά Νεάντερνταλ, ενώ το «Απήδημα 1» δεν έχει καθόλου νεαντερτάλια γνωρίσματα, αλλά συνδυάζει ένα μείγμα σύγχρονων ανθρώπινων και πρωτόγονων χαρακτηριστικών. Το «Απήδημα 1» είναι ηλικίας περίπου 210.000 ετών. Η μελέτη ανέδειξε μείξη σύγχρονων ανθρώπινων και αρχαϊκών χαρακτηριστικών, παραπέμποντας σε ένα πρώιμο μέλος του H. sapiens. Πρόκειται για τον αρχαιότερο σύγχρονο άνθρωπο εκτός Αφρικής, που μεταφέρει την άφιξη του Homo sapiens στην Ευρώπη περισσότερο από 150 χιλιάδες χρόνια νωρίτερα απ' ότι νομίζαμε μέχρι τώρα. Tα αποτελέσματα της έρευνάς δείχνουν την σημαντικότητα του Ελλαδικού χώρου για την ανθρώπινη εξέλιξη.
Οι ερευνητές εκτιμούν ότι στο σπήλαιο Απήδημα κατά την Μέση Πλειστόκαινο εποχή ζούσαν δύο ομάδες του γένους Homo, ένας πρώιμος πληθυσμός Homo sapiens, που στη συνέχεια αντικαταστάθηκε από έναν πληθυσμό Νεάντερνταλ, οι οποίοι προϋπήρχαν στην ευρύτερη περιοχή της νότιας Ελλάδας. Με τη σειρά τους, οι Νεάντερνταλ αντικαταστάθηκαν από προγόνους του σύγχρονου ανθρώπου της Ανώτερης Παλαιολιθικής περιόδου, η πιο πρώιμη παρουσία των οποίων στην περιοχή χρονολογείται πριν περίπου 53.000 χρόνια.
Η ανακάλυψη για την παλαιότητα του κρανίου «Απήδημα 1» και η εκτίμηση ότι ανήκει στον Homo sapiens, ενισχύει την άποψη ότι οι πρόγονοι των σημερινών ανθρώπων εξαπλώθηκαν από την Αφρική προς την Ευρώπη και την Ασία νωρίτερα από ότι συνήθως πιστεύεται. Η ΝΑ Ευρώπη γενικότερα και ειδικότερα η περιοχή της σημερινής Ελλάδας αποτέλεσε σημαντικό διάδρομο για την εξάπλωση των πρώτων αυτών «μεταναστών» από την Αφρική. Τα ευρήματά υποστηρίζουν πολλαπλές διασπορές πρώιμων σύγχρονων ανθρώπων από την Αφρική και υπογραμμίζουν τις πολύπλοκες δημογραφικές διαδικασίες που χαρακτήρισε την ανθρώπινη εξέλιξη και τη σύγχρονη ανθρώπινη παρουσία στη ΝΑ Ευρώπη.
ΑΡΧΗ ΓΙΑ ΝΕΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. Η ερευνητική ομάδα θα προσπαθήσει να εξαγάγει από τα δύο κρανία DNA και πρωτεΐνες που διακρίνουν τα δύο είδη για να προσδιορίσουν την εξελικτική ταυτότητά τους και να αναζητήσουν ενδείξεις διασταύρωσης/επιμειξίας μεταξύ ανατομικά σύγχρονων ανθρώπων και Νεάντερνταλ.
ΚΡΙΤΙΚΗ. Επειδή τα στοιχεία δεν είναι παρά ένα κομμάτι από το πίσω μέρος του απολιθωμένου κρανίου, μερικοί ερευνητές δεν είναι σίγουροι ότι το απολίθωμα μπορεί να οριστικοποιηθεί ως H. sapiens, ενώ άλλοι αμφισβητούν την ακριβή χρονολόγηση. Θα πρέπει να γίνει επίσης γνωστό, ότι σχεδόν παράλληλα, δημοσιεύθηκε** μια άλλη επιστημονική μελέτη από ερευνητές του Εθνικού Κέντρου Ερευνών της Γαλλίας (CNRS), που εξέτασαν και αυτοί τα δύο κρανία από το σπήλαιο Απήδημα, καταλήγοντας σε ένα διαφορετικό συμπέρασμα, ότι αυτά αντιπροσωπεύουν μια μεταβατική φάση ανάμεσα στον Ευρωπαίο «Όρθιο άνθρωπο» (Homo erectus) και στους Νεάντερνταλ, κάτι με το οποίο όμως δεν συμφωνεί η ερευνητική ομάδα υπό την κ. Χαρβάτη.
Από ελληνικής πλευράς στη μελέτη συμμετείχαν επίσης ο καθηγητής Βασίλης Γοργούλης (διευθυντής του Τμήματος Ιστολογίας - Εμβρυολογίας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών), η καθηγήτρια Μυρσίνη Κουλούκουσα (διευθύντρια του Ανθρωπολογικού Μουσείου της Ιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ), ο Φώτης Καρακωστής (Πανεπιστήμιο Τίμπινγκεν), ο Παναγιώτης Καρκάνας (Αμερικανική Σχολή Κλασσικών Σπουδών Αθηνών), η καθηγήτρια ακτινολογίας Λία Μουλοπούλου (Ιατρική Σχολή ΕΚΠΑ) και ο επίκουρος καθηγητής ακτινολογίας Βασίλης Κουτουλίδης (Ιατρική Σχολή ΕΚΠΑ). Μεταξύ των ξένων επιστημόνων είναι ο κορυφαίος διεθνώς παλαιοντολόγος Κρις Στρίνγκερ του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας του Λονδίνου.
*Βιβλιογραφία. K. Harvati et al. Apidima Cave fossils provide earliest evidence of Homo sapiens in Eurasia. Nature. Published online July 10, 2019. doi:10.1038/s41586-019-1376-z.
**Marie-Antoinette de Lumley. Les restes humains anténéandertaliens Apidima 1 et Apidima 2 Aréopolis, Laconie, Péninsule du Mani, Péloponnèse, Grèce. CNRS Edition, 2019