Έλληνες στην κόλαση των γκουλάγκ

 

^{Το πρώτο μνημόσυνο για τους Ελληνες-θύματα του σταλινισμού στον χώρο του γκουλάγκ, έξω από το Μαγκαντάν, αμέσως μετά τη διάλυση της EΣΣΔ.}

Τάσος Τέλλογλου – 21/05/2018 – ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

Ο 65χρονος Ιβάν Τζουχά είναι γεωγράφος στο επάγγελμα. Αλλά η μοίρα της οικογένειάς του (ο Ελληνας παππούς του τουφεκίστηκε από τον Στάλιν) και η αγάπη του για ταξίδια και… αρχεία τον έκανε χρονικογράφο του μαρτυρίου της ελληνικής μειονότητας στην πρώην Σοβιετική Ενωση.

Είχαμε μαζί ταξιδέψει το 2006 στη ρωσική Απω Ανατολή, εκεί όπου το σταλινικό καθεστώς δημιούργησε το πιο γνωστό τμήμα του Νταλστρόι («To Τραστ της Οικοδόμησης του Βορρά»), του οργανισμού που ενορχήστρωσε την κράτηση και την

καταναγκαστική εργασία όσων είχαν χαρακτηρισθεί «εχθροί του λαού». Στόχος του Ιβάν τότε ήταν να μελετήσει τα τοπικά αρχεία που φυλάσσονταν στο Μαγκαντάν, μια πόλης στον Ειρηνικό που οικοδομήθηκε από κατάδικους. Μαζί επισκεφθήκαμε την κόρη του κομισαρίου Γιεζόφ, ο οποίος δολοφόνησε τον παππού του Τζουχά το 1937 και συζητήσαμε για το ηθικό και το ανήθικο στη σοβιετική ιστορία. Ενδεικτικό είναι ότι η θετή κόρη του Γιεζόφ στάλθηκε στην Απω Ανατολή επειδή εκεί μόνο θα ήταν ασφαλής από την οργή των μελών των οικογενειών που είχαν εκτελεστεί ή καταδικαστεί τη δεκαετία του ’30…

Ανάμεσα στους Σοβιετικούς πολίτες-θύματα του συστήματος της σταλινικής καταπίεσης ήσαν και 14.000 Ελληνες Σοβιετικοί υπήκοοι και κάτοχοι ελληνικών διαβατηρίων. Είχαμε τελειώσει εκείνο το ταξίδι με τον Τζουχά (και τον Ελληνα ιστορικό Βλάσση Αγτζίδη) στο χρυσωρυχείο «Σπακόινο» (που σημαίνει «ήσυχο»), όπου ο Γερμανός μηχανικός Βαλόντια Νάιμαν μας αφηγήθηκε πώς ο πατέρας του είχε γυρίσει από την αιχμαλωσία μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο για να καταλήξει στη σοβιετική εξορία στην Απω Ανατολή και πώς ο ίδιος αγάπησε τελικά αυτή τη γωνιά της Σιβηρίας και έμεινε εκεί για πάντα.

^{Τιμητικό δίπλωμα που δόθηκε σε κρατούμενο στο γκουλάγκ.}

Τα 2/3 εκτελέστηκαν 

Μετά το 2006, οπότε ο Τζουχά έγραψε το βιβλίο «Η επιχείρηση κατά των Ελλήνων» με θέμα τη λεγόμενη «Eλληνική Eπιχείρηση» του Στάλιν και του επιτρόπου κρατικής ασφάλειας Γιεζόφ, ο Ελληνορώσος ιστοριογράφος  ξαναγύρισε στο Σπακόινο ακολουθώντας τα ίχνη του πιο διάσημου Ρώσου κρατούμενου των γκουλάγκ, του Βαρλαάμ Σαλάμοφ, για τις ανάγκες ενός άλλου βιβλίου του («Η γεωγραφία του Σαλάμοφ»). Ο Σαλάμοφ ήταν έγκλειστος στο Σπακόινο και ως συντοπίτης του ο Τζουχά –έμεναν και οι δύο στη Βολογκντά, μεσαία ρωσική πόλη 400 χιλιόμετρα από τη Μόσχα– ήθελε να κάνει ένα δώρο «στην πόλη όπου γεννήθηκαν οι κόρες του» (τα συγκλονιστικά διηγήματα του Σαλάμοφ, «Ιστορίες από την Κολιμά», κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Ινδικτος).

Συναντήσαμε ξανά τον Τζουχά πριν από μερικές μέρες σε καφενείο του Μοσχάτου, προτού πάρει το τρένο για τη Θεσσαλονίκη. Ετοιμάζει νέο βιβλίο με τίτλο «Ελληνες υπήκοοι στο γκουλάγκ», για τους 3.500 Ελληνες που έχασαν στη ζωή τους ή κατέληξαν στα σοβιετικά στρατόπεδα συγκέντρωσης ως «εχθροί του λαού» τη δεκαετία του ’30.

– Πόσοι ακριβώς ήταν;

– Το 1937-38 ήταν περίπου 3.500. Το σύνολο των Ελλήνων που συνέλαβαν οι Αρχές στην «Ελληνική Επιχείρηση» του Στάλιν ήταν περίπου 14.000. Από αυτούς, οι 11.000 ήταν Σοβιετικοί υπήκοοι ελληνικής καταγωγής και οι 3.500 Ελληνες με ελληνικά διαβατήρια. Δεν εξορίστηκαν μόνο στο Μαγκαντάν, δηλαδή στη ρωσική Απω Ανατολή. Εκεί έφτασαν οι τυχεροί. Πάνω από τα 2/3 εκτελέστηκαν. Στην πόλη της νότιας Ρωσίας εκτελέστηκε το 96% των συλληφθέντων…

– Γιατί τόσο πολλοί στη συγκεκριμένη πόλη;

– Υπήρχε μεγάλη συγκέντρωση Ελλήνων από τον Πόντο και μια αρκετά δραστήρια τρόικα (ένας εισαγγελέας, ένας πράκτορας της μυστικής αστυνομίας και ένας κομματικός επίτροπος συνέτασσαν τις λίστες των προς εκκαθάριση).

Η ανάκριση

«Ο αριθμός των ανακρίσεων», γράφει ο Τζουχά στην «Επιχείρηση κατά των Ελλήνων», «εξαρτάτο από την καρτερικότητα του κατηγορουμένου. Οι Ελληνες στην πλειονότητά τους ήταν Πόντιοι που ζούσαν σε διάφορα μέρη, στο Βατούμ, στην Ατζαρία  και στην Οδησσό, οι οποίοι αντιμετώπισαν το λιγότερο δύο φορές τον ανακριτή. Κατά κανόνα, η πρώτη ανάκριση δεν απέφερε στον ανακριτή το ζητούμενο αποτέλεσμα. Η μόνιμη, σταθερή ερώτηση όλων των ανακριτών προς όλους τους ανακρινόμενους ήταν: «Είσαι μέλος αντεπαναστατικής οργάνωσης;». Ο κρατούμενος ανακρινόταν ώσπου να υπογράψει το σχετικό πρωτόκολλο της ομολογίας του…

^{Νοσοκομείο στη Σιβηρία με Ελληνες τροφίμους που είχαν χαρακτηριστεί «εχθροί του λαού».}

Το ρεκόρ συχνότητας υποβολής στην ανάκριση ανήκει στον Ιωάννη Πασχαλίδη. Αρχίζοντας από τις 28 Δεκεμβρίου 1937 και τελειώνοντας τη 2α Ιανουαρίου 1938, οι ανακριτές Ιβάνενκο, Αγκορόντνικοφ και Κραφτσένκο υπέβαλλαν τον Πασχαλίδη σε ανάκριση δώδεκα φορές. Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς του 1938 τον υπέβαλλαν σε διαρκείς ανακρίσεις.

Η τρίτη ανάκριση κράτησε όλη τη νύχτα από τις δέκα το βράδυ ώς τη δεκάτη πρωινή. Τον μετέφεραν στο κελί του κουβαλητό. Δεν μπόρεσε να υπογράψει ούτε την εντολή προσαγωγής. Μόλις συνήλθε, αμέσως τον ανέκριναν. Αυτή τη φορά ο ξυλοδαρμός συνέπεσε με τη βάρδια του Κραφτσένκο, ο οποίος δύο φορές προσπάθησε να γιορτάσει την Πρωτοχρονιά με την απόσπαση ομολογίας.

Μετά την πρώτη αποτυχημένη προσπάθεια, αφού ξεκουράστηκε ο Κραφτσένκο, την ίδια μέρα έδωσε εντολή για νέα προσαγωγή του Πασχαλίδη. Νέα αστοχία. Την επόμενη μέρα, 2 Ιανουαρίου 1938, ο Ιβάνενκο και ο Κραφτσένκο προσπάθησαν από κοινού να πείσουν τον Πασχαλίδη ότι, παρ’ όλα αυτά, είναι κατάσκοπος. Για ακόμη μία φορά απέτυχαν να το γιορτάσουν…

Η 20ετής έρευνα και το παράπονο για τη στάση του ελληνικού κράτους

^{Ο Ιβάν Τζουχά (δεξιά) με τον Τάσο Τέλλογλου, το 2006, στον σιδηρόδρομο που κατέληγε σε ένα από τα γκουλάγκ με Ελληνες στη ρωσική Απω Ανατολή.}

Ο Τζουχά λέει στην «Κ» ότι «από τους 14.000 συνολικά Ελληνες μόλις 2.000 κατέληξαν στα στρατόπεδα. Οι άλλοι είχαν εκτελεστεί ή πέθαναν στις ανακρίσεις ή κατά τη διάρκεια της έκτισης της ποινής τους στα στρατόπεδα. Από όσους γλίτωσαν, οι μισοί είχαν σοβιετική υπηκοότητα, άλλοι μισοί με ελληνικά διαβατήρια».

– Αυτοί τι βιογραφίες είχαν;

– Ηταν εργάτες, ήταν κολχόζνικοι, ήταν απλοί άνθρωποι και κομμουνιστές. Οι περισσότεροι ζούσαν στα χωριά.

– Υπήρχαν άνθρωποι που το είχαν σκάσει από τον Μεταξά στην ΕΣΣΔ και βρέθηκαν στο γκουλάγκ; 

– Λίγοι. Στην Κομιντέρν υπήρχαν πανεπιστήμια για ξένους μεταξύ των οποίων και για Ελληνες. Και σε αυτή τη σχολή υπήρχαν στελέχη του ΚΚΕ, όπως ο Κωνσταντίνος Ευτυχίδης (Καρακόζωφ ήταν το ψευδώνυμό του). Ηταν μέλος της Κ.Ε. του ΚΚΕ και του Πολιτικού Γραφείου. Ο Γεώργιος Ψηλέας (ψευδώνυμο του Αποστόλη Κλειδωνάρη), ένα άλλο μέλος του Π.Γ., κατάφερε να αποδράσει από τις φυλακές της Αίγινας με τη συμπαράσταση του Ζαχαριάδη. Συνελήφθη την πρώτη μέρα της «Ελληνικής Επιχείρησης». Στην πρώτη του ανάκριση, στις 15 Δεκεμβρίου 1937, «ομολόγησε» ότι κατέφυγε στην ΕΣΣΔ για την «ανάπτυξη της αντεπαναστατικής και εθνικιστικής δραστηριότητας ανάμεσα στον ελληνικό πληθυσμό». Υπέγραψε το πρωτόκολλο της «ομολογίας» του. Ο ίδιος και ο Ευτυχίδης θα αποκατασταθούν από το ΚΚΕ μόλις το 2008.

Δεν είναι εύκολο να πείσεις Πόντιους ότι έχουν άδικο, ιδιαίτερα όταν έχουν δίκιο. Ο Τζουχά, στη διάρκεια της 20χρονης ερευνητικής του διαδρομής στα διάφορα κρατικά αρχεία, βρήκε ελάχιστες περιπτώσεις αντίστασης στους ανακριτές. Ενας από αυτούς, ο Χριστόφορος Παπατσίδης, ήταν μακάριος μέχρις ότου ο ανακριτής άρχισε να του λέει «βρωμιές» για την αρραβωνιαστικιά του («όσο είσαι εσύ εδώ, αυτή τη “βρίσκει” με τον καταδότη»). Ο Παπατσίδης πέταξε το τασάκι στο κεφάλι του ανακριτή, αλλά σώθηκε διότι ο ανακριτής έβγαλε το πιστόλι να τον πυροβολήσει και σωριάστηκε από την ένταση λιπόθυμος στο πάτωμα. Τον Παπατσίδη τον έστειλαν στο στρατόπεδο χωρίς άλλη «ανάκριση».

Αντί επιλόγου

Ο Τζουχά βιάζεται να πάρει το τρένο, αλλά λίγο πριν χωρίσουμε εκφράζει ένα αυθεντικό παράπονο. Η επίσημη Πολωνία τον έχει καλέσει να μιλήσει για την «Ελληνική Επιχείρηση», τα βιβλία του έχουν κυκλοφορήσει στα αγγλικά και στα γερμανικά, αλλά ο ίδιος ουδέποτε έχει κληθεί από το ελληνικό κράτος να μιλήσει για όσα επί 20 χρόνια συλλέγει από αρχεία και μαρτυρίες ανθρώπων.