Κομμουνισμός, φασισμός, χειραφέτηση.

Κ. Καστοριάδης

Κορνήλιος Καστοριάδης, συνέντευξη στην Unita της 28-9-1991 [από τη συλλογή συνεντεύξεων και άρθρων του Κ. Καστοριάδη "Ακυβέρνητη Κοινωνία", έκδοση ΕΥΡΑΣΙΑ, 2010, μετάφραση Ζήση Σαρίκα, σελίδες 287-292].

"Αυτή η ανάρτηση αποτελεί τον καθρέφτη μέσα στον οποίο απεικονίζεται η τερατώδης ΗΛΙΘΙΟΤΗΤΑ της νιότης μου" (Κύκνος 57)

Ερ. Ο κομμουνισμός και ο φασισμός μοιάζουν να είναι δύο τρόποι επίλυσης των προβλημάτων της σύγχρονης εποχής και των μαζικών κοινωνιών. Τι σκέφτεστε γι 'αυτό; Και τι σκέφτεστε για την τρέχουσα γνώμη, που δεν κάνει διάκριση μεταξύ κομμουνισμού και φασισμού;
Απ. Ο κομμουνισμός και ο φασισμός δεν είναι, ακριβώς, δύο τρόποι, όσο τερατώδεις κι αν είναι, επίλυσης των προβλημάτων της σύγχρονης εποχής. Και οι δύο καταστρέφουν τις κοινωνίες τις οποίες κυριεύουν και δεν μπορούν να διαρκέσουν παρά για όσο καιρό μπορεί να κρατηθεί ο συνδυασμός ψέματος και τρόμου που τους χαρακτηρίζει. Τα γεγονότα δείχνουν ότι η διαιώνιση τέτοιων καθεστώτων είναι πολύ απίθανη: είναι καθεστώτα που δεν κατορθώνουν να αναπαραχθούν και να διατηρηθούν.

Η τρέχουσα γνώμη που δεν κάνει διάκριση μεταξύ φασισμού (ή, καλύτερα, ναζισμού) και κομμουνισμού δεν είναι εντελώς λαθεμένη. Από τη σκοπιά του απλού πολίτη, το αποτέλεσμα των δύο καθεστώτων είναι ίδιο: η δουλεία. Παρουσιάζουν επίσης βαθιές ομοιότητες στην ολοκληρωτική φύση τους. Και στις δύο περιπτώσεις, η διάκριση μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού είναι καταργημένη, η ιδιωτική σφαίρα κάθε πολίτη είναι απορροφημένη από την εξουσία, και η ίδια η δημόσια σφαίρα γίνεται μυστική και «ιδιωτική ιδιοκτησία» της κυρίαρχης ομάδας. Η σκέψη και η ψυχή των ανθρώπινων όντων οφείλουν να διαπλαστούν έτσι ώστε να είναι σύμφωνες με τις απόψεις του Κόμματος, δεν μπορεί να υπάρχει στην κοινωνία άλλη αλήθεια από την επίσημη «αλήθεια».

Ωστόσο, υπάρχουν ανάμεσα στα δύο καθεστώτα σημαντικές διαφορές, που πηγαίνουν προς αντίθετες κατευθύνσεις. Από τη μια μεριά, ο ναζισμός είναι, από κοσμοϊστορική άποψη, λιγότερο επικίνδυνος από τον κομμουνισμό: ο κομμουνισμός έχει μια καθολική αποστολή, θα μπορούσε να κυριέψει όλες τις χώρες· ενώ ο ναζισμός, διακηρύσσονταςτην κυριαρχική αποστολή μίας και μόνο φυλής, ήταν καταδικασμένος σε γρήγορη αποτυχία. Ογδόντα εκατομμύρια Γερμανοί δεν μπορούσαν να κυριαρχήσουν πάνω σε πέντε δισεκατομμύρια άτομα. Από την άλλη μεριά, το ναζιστικό φαντασιακό, ασφαλώς τερατώδες και παράλογο, δεν περιλαμβάνει εσωτερική αντίφαση. Σε γενικές γραμμές, ο ναζισμός λέει αυτό που κάνει και κάνει αυτό που λέει. Ο κομμουνισμός είναι καταδικασμένος να λέει ένα πράγμα και να κάνει το αντίθετο: μιλάει για δημοκρατία και εγκαθιδρύει την τυραννία, διακηρύσσει την ισότητα και πραγματοποιεί την ανισότητα, επικαλείται την επιστήμη και την αλήθεια και εφαρμόζει στην πράξη το ψέμα και τον παραλογισμό. Γι' αυτό χάνει πολύ γρήγορα την επιρροή του στους λαούς πάνω στους οποίους κυριαρχεί. Γι' αυτό όμως επίσης οι οπαδοί του κομμουνισμού, εν πάση περιπτώσει πριν από την έλευση του στην εξουσία, κινούνται από κίνητρα πολύ διαφορετικά από εκείνα των ναζί. Είναι κυριευμένοι από την «επαναστατική αυταπάτη», πιστεύουν γενικά ότι το κομμουνιστικό κόμμα αποβλέπει αληθινά στην εγκαθίδρυση μιας κοινωνίας όπου θα βασιλεύει η δημοκρατία και η ισότητα. Γι' αυτό ένας κομμουνιστής που ανακαλύπτει την τερατωδία του πραγματοποιημένου κομμουνισμού μπορεί να καταρρεύσει ψυχολογικά ή να γίνει σοσιαλδημοκράτης ή να διατηρήσει ένα πρόταγμα ριζικού κοινωνικού μετασχηματισμού απαλλαγμένο από το μαρξο-μπολσεβίκικο μεσσιανισμό. Ένας φασίστας ή ένας ναζί δεν μπορεί να βρει, στις προηγούμενες πεποιθήσεις του, τίποτε που να τον παροτρύνει να τις αλλάξει.

Ερ. Ενόψει των αποτελεσμάτων, ο κομμουνισμός αντιπροσώπευσε για την εποχή μας μια προοδευτική ή μια αντιδραστική ουτοπία; Ποια είναι η κληρονομιά που μας άφησε;

Απ. Ο πραγματοποιημένος κομμουνισμός αντιπροσώπευσε μια τερατώδη στρέβλωση του επαναστατικού εργατικού κινήματος. Ανέβασε στην εξουσία μια καινούργια κυρίαρχη τάξη, τη γραφειοκρατία του κόμματος-κράτους, η οποία εκμεταλλεύτηκε και καταπίεσε τον πληθυσμό όπως κανένα άλλο γνωστό καθεστώς στην ιστορία· διότι κανένα άλλο καθεστώς δεν διέθετε συγκρίσιμα τεχνικά και ιδεολογικά μέσα τρόμου, παρέμβασης στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων, ιδεολογικής χειραγώγησης. Κατέστρεψε το εργατικό κίνημα των άλλων χωρών, υποτάσσοντας το στην ιμπεριαλιστική πολιτική της Ρωσίας. Διέφθειρε και εκπόρνευσε, με τρόπο μη αντιστρεπτό, τις ιδέες και το λεξιλόγιο του επαναστατικού κινήματος, κατέστησε ανυπόληπτη την ιδέα ενός κοινωνικού μετασχηματισμού· έκανε τους πληθυσμούς να καταλήξουν να βλέπουν το καπιταλιστικό καθεστώς σαν επίγειο παράδεισο. Όταν σήμερα, σε μια πρώην κομμουνιστική χώρα, θέλεις να ασκήσεις κριτική στον καπιταλισμό, οι άνθρωποι φεύγουν από την αίθουσα (είχα αυτή την εμπειρία τον περασμένο Ιούνιο στην Ουγγαρία). Η μόνη κληρονομιά του είναι ότι έδειξε σε όλα τα σημεία, σε όλα απολύτως, αυτό που δεν πρέπει να κάνουμε, αυτό στο οποίο συνίσταται το απολύτως αντίθετο μιας χειραφετητικής πολιτικής.

Ερ. Σε μια συνέντευξη στο έντυπο μας τον περασμένο χρόνο1, παρατηρήσατε ότι σε κάθε πολιτικό καθεστώς αντιστοιχεί ένας ανθρωπολογικός τύπος, ένας τύπος δημόσιου πνεύματος. Ποιος ήταν αυτός ο τύπος στις «σοσιαλιστικές» χώρες της ανατολικής Ευρώπης;

Απ. Το κομμουνιστικό καθεστώς προσπάθησε να δημιουργήσει έναν καινούργιο ανθρωπολογικό τύπο που του αντιστοιχεί: το άτομο -ή μέλος του κόμματος- που είναι πειθαρχημένο σαν πτώμα, ενθουσιώδες και παθητικό συγχρόνως. Η προσπάθεια αυτή απέτυχε γρήγορα, μπροστά στην πραγματικότητα του συστήματος. Στη συνέχεια, δημιουργήθηκαν δύο διαφορετικοί ανθρώπινοι τύποι: ο κυνικός γραφειοκράτης, ψεύτης, χειραγωγός κυριευμένος από τη μανία της εξουσίας, και ο απλός πολίτης, απαθής, φοβισμένος, που αποφεύγει κάθε ευθύνη, που κάνει μικρο-κομπίνες όσο μπορεί προκειμένου να εξασφαλίσει μια μίζερη ζωούλα. Και στις δύο περιπτώσεις, τα σπέρματα των δημοκρατικών θέσεων, που είχαν μπορέσει να υπάρξουν προηγουμένως, καταστράφηκαν, και κανένας δεν ξέρει πότε και πώς θα μπορέσουν να αναδημιουργηθούν. Αυτό είναι επίσης μία από τις βαρύτερες κληρονομιές των κομμουνιστικών καθεστώτων. Είναι επίσης ένας από τους λόγους για τους οποίους ο εθνικισμός και ο σωβινισμός αναδύονται εκ νέου με τόσο μεγάλη δύναμη σε όλες αυτές τις χώρες. Διότι εμφανίζονται, μέσα στη γενική κατάρρευση, ως το μόνο ταυτιστικό σημείο αναφοράς από το οποίο μπορούν να γαντζωθούν οι άνθρωποι.

Ερ. Πιστεύετε ότι οι δημοκρατικές επαναστάσεις στην ανατολική Ευρώπη θα αλλάξουν την ιδέα της επανάστασης, και με ποια έννοια;

Απ. Οι δημοκρατικές επαναστάσεις στην ανατολική Ευρώπη έδειξαν για μία ακόμη φορά αυτό που ξέραμε ανέκαθεν: όταν ένα ριζοσπαστικό κίνημα αγκαλιάζει τη μεγάλη πλειονότητα του πληθυσμού, δεν έχει καμιά ανάγκη να καταφύγει στη βία. Η ταύτιση της επανάστασης με τη βία, τον τρόμο κτλ. είναι ένα απατηλό φόβητρο κατασκευασμένο από τη συντηρητική προπαγάνδα, που μπόρεσε να βρει επιχειρήματα στα κομμουνιστικά πραξικοπήματα, αρχίζοντας από το μπολσεβίκικο πραξικόπημα του Οκτωβρίου 1917. Πρέπει όμως επίσης να υπογραμμίσουμε μια άλλη πλευρά των επαναστάσεων της ανατολικής Ευρώπης. Όσο ο πληθυσμός έδειξε πως ήταν αποφασισμένος, ηρωικός, ικανός να αυτοοργανωθεί με φοβερή αποτελεσματικότητα για να ανατρέψει την κομμουνιστική τυραννία, άλλο τόσο εγκατέλειψε πρακτικά, μετά την κατάρρευση της τυραννίας αυτής, κάθε πολιτική δραστηριότητα, επέστρεψε στο σπίτι του και άφησε τη μοίρα της κοινωνίας στα χέρια των παλιών ή καινούργιων επαγγελματιών. Ασφαλώς, μπορούμε να εξηγήσουμε τη στάση αυτή με την τεράστια απογοήτευση του πληθυσμού απέναντι σ' αυτό που υποχρεώθηκε να θεωρήσει ως «την πολιτική». Και έχουμε εδώ έναν παράγοντα με πολύ μεγάλο βάρος για την πολιτική και κοινωνική κατάσταση των χωρών αυτών.

Ερ. Μετά το τέλος του κομμουνισμού, τι μένει ως θεωρία της κοινωνικής αλλαγής; Πώς να κάνουμε την καλύτερη χρήση της μεγάλης κληρονομιάς των αγώνων που διεξήγαγαν οι κομμουνιστές και οι σοσιαλιστές της Αριστεράς, οι οποίοι συνέβαλαν στη συγκρότηση των δυτικών δημοκρατιών;

Απ. Το χειραφετητικό κίνημα δεν έχει ανάγκη από μια «θεωρία της κοινωνικής αλλαγής». Μια τέτοια θεωρία δεν μπορεί να υπάρξει· η κοινωνία και η ιστορία δεν είναι υποταγμένες σε νόμους τους οποίους θα μπορούσαμε να θεωρητικοποιήσουμε. Η ιστορία είναι η περιοχή της ανθρώπινης δημιουργίας· η δημιουργία αυτή υπόκειται σε ορισμένες συνθήκες, οι συνθήκες αυτές όμως δεν την καθορίζουν, της χαράσσουν απλώς ένα πλαίσιο. Η ιδέα ότι μπορεί να υπάρχει «θεωρία» της κοινωνικής αλλαγής είναι μία από τις καταστροφικές αυταπάτες του Μαρξ· οδήγησε στην τερατώδη ιδέα της ορθοδοξίας, την οποία πρώτος ο μαρξισμός εισήγαγε στο εργατικό κίνημα. Αν υπάρχει ορθοδοξία όμως, υπάρχει δόγμα· αν υπάρχει δόγμα, υπάρχουν φύλακες του δόγματος, δηλαδή Εκκλησία, δηλαδή Κόμμα. Κι αν υπάρχουν φύλακες του δόγματος, υπάρχει Ιερά Εξέταση, υπάρχει ΚGΒ.

Αυτό δεν σημαίνει ότι τα πάντα μπορούν να συμβούν, ούτε ότι είμαστε τυφλοί μπροστά στα γεγονότα. Μπορούμε και οφείλουμε να διαυγάσουμε αυτό που συμβαίνει, και εκείνο που είναι αδύνατο. Κάθε ανθρώπινη δράση όμως δημιουργεί καινούργιες δυνατότητες και, αν είναι σημαντική, δημιουργεί καινούργιες μορφές κοινωνικο-ιστορικού Είναι.

Δεν θέλουμε την κοινωνική αλλαγή για την κοινωνική αλλαγή. Θέλουμε ένα ριζικό μετασχηματισμό της κοινωνίας επειδή θέλουμε μια αυτόνομη κοινωνία φτιαγμένη από αυτόνομα άτομα· και η σημερινή καπιταλιστική κοινωνία, ακόμη και υπό την ψευδοδημοκρατική μορφή της, είναι κοινωνία κυριαρχούμενη από μια οικονομική, πολιτική, κρατική, πολιτισμική ολιγαρχία που καταδικάζει σε παθητικότητα τους πολίτες, οι οποίοι έχουν μόνον αρνητικές ή αμυντικές ελευθερίες. Αυτό ακριβώς ονομάζω πρόταγμα της ατομικής και κοινωνικής αυτονομίας.

Το πρόταγμα αυτό έρχεται από πολύ μακριά (από τις δημοκρατικές πόλεις της αρχαίας Ελλάδας) και επανεμφανίστηκε υπό ποικίλες μορφές στη σύγχρονη δυτική Ευρώπη. Τα δημοκρατικά στοιχεία που διασώζονται στις σημερινές πλούσιες δυτικές κοινωνίες δεν είναι προϊόν του καπιταλισμού, αλλά κατάλοιπα των δημοκρατικών αγώνων των λαών, και ιδιαίτερα του εργατικού κινήματος. Το κίνημα αυτό όμως από μια στιγμή και μετά στρεβλώθηκε από το μαρξισμό, στη συνέχεια από το μαρξισμό-λενινισμό, οι οποίοι εισήγαγαν την ιδέα της ορθοδοξίας, τηνιδέα του διευθύνοντος ρόλου (και τελικά της δικτατορίας) του κόμματος, έναν απατηλό και ψευδοθρησκευτικό μεσσιανισμό, την περιφρόνηση της δημιουργικής δραστηριότητας του λαού, και το ιδιαίτερο καπιταλιστικό φαντασιακό του κεντρικού χαρακτήρα της οικονομίας και της παραγωγής. Αν όλα όσα σας ενδιαφέρουν είναι η αύξηση της παραγωγής και της κατανάλωσης, μπορείτε να κρατήσετε τον καπιταλισμό· τα καταφέρνει αρκετά καλά. Αν αυτό που σας ενδιαφέρει είναι η ελευθερία, πρέπει να αλλάξετε την κοινωνία.

Απ' αυτή την άποψη, η κληρονομιά του εργατικού κινήματος είναι πολύτιμη τόσο θετικά όσο και αρνητικά. Οι εργατικοί αγώνες έδειξαν τις τεράστιες ικανότητες αυτοοργάνωσης που έχει ο λαός, δημιούργησαν μορφές που διατηρούν για εμάς παραδειγματική αξία· όπως τα εργατικά συμβούλια. Έδειξαν όμως επίσης αυτό που δεν πρέπει να κάνουμε: να παραχωρήσουμε την κυριαρχία και τη δυνατότητα πρωτοβουλίας σε ένα Κόμμα, να πιστέψουμε ότι μπορούν να υπάρχουν ανιδιοτελείς δημόσιοι λειτουργοί της ανθρωπότητας.