Είναι γνωστός για τον θρίαμβο της Αμφίπολης κατά των Αθηναίων. Μια μάχη που κέρδισε μεν, σκοτώθηκε δε.

Και ο θάνατός του, όπως και ο θάνατος του αθηναίου εχθρού του, θα έπειθαν τις δυο δυνάμεις να υπογράψουν μια εύθραυστη ανακωχή.

O δαφνοστεφής Βρασίδας παραμένει ωστόσο στα κατάστιχα της στρατιωτικής ιστορίας και για μια άλλη μάχη. Εκεί που έδειξε πως ακόμα και η υποχώρηση, αν γίνει μεθοδικά και συντεταγμένα, δεν σημαίνει απαραίτητα ήττα.

Ο Βρασίδας εξάλλου δεν ήταν τυχαίος. «Αχιλλέα του Πελοποννησιακού Πολέμου» αποκαλούσαν χαρακτηριστικά τον λακεδαιμόνιο στρατηγό, μια από τις σημαντικότερες στρατιωτικές μορφές της Σπάρτης κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο.

Ο Θουκυδίδης τον απεικονίζει με τα πιο ζωντανά χρώματα, λέγοντάς μας πως ήταν δεινός ρήτορας, εύστροφος και σωστή στρατιωτική διάνοια, ενσαρκώνοντας πλήρως στο πρόσωπό του τα ιδεώδη της αρχαίας Σπάρτης.

Ο μεγάλος πρωταγωνιστής της πρώτης φάσης του Πελοποννησιακού Πολέμου (Αρχιδάμειος Πόλεμος, 431-421 π.Χ.) διακρινόταν για την τόλμη και την ανδρεία του, αλλά και τις διπλωματικές αρετές του.

Η κορυφαία στιγμή του ήταν και το τέλος του: Η μάχη της Αμφίπολης

Η περίφημη μάχη της Αμφίπολης έλαβε χώρα το 422 π.Χ., φέρνοντας αντιμέτωπους τους Σπαρτιάτες, υπό τον Βρασίδα, και τους Αθηναίους, υπό τον Κλέωνα.

Έχοντας νικήσει τους Αθηναίους το 424 π.Χ. στο Δήλιο της Βοιωτίας, ο Βρασίδας κινήθηκε στη Χαλκιδική. Η εκστρατεία του στη Μακεδονία είχε διττό σκοπό: την αναζήτηση συμμαχιών, αλλά και την κατάληψη πόλεων φίλα προσκείμενων στην Αθήνα.

Κάποια στιγμή πληροφορήθηκε πως ο Κλέων κινούνταν εναντίον του. Οι δύο στρατοί στρατοπέδευσαν κοντά στα τείχη της Αμφίπολης, ο Βρασίδας άφησε ωστόσο ένα μέρος των δυνάμεών του, κάπου 150 άντρες, εντός της πόλης.

Ήταν άλλη μια ευκαιρία για να επιδείξει ο δαιμόνιος λακεδαιμόνιος στρατηγός την ευφυΐα του. Ο Βρασίδας πότε έκρυβε τον στρατό του πίσω από τα τείχη της Αμφίπολης και πότε τον εμφάνιζε, κάνοντας τον Κλέωνα να πιστέψει πως θα του επιτεθεί.

Ο αθηναίος στρατηγός ετοίμαζε τον στρατό του για επίθεση, δίνοντας στον Βρασίδα την ευκαιρία που τόσο αποζητούσε. Οι πύλες της στρατηγικής σημασίας πόλης άνοιξαν ξαφνικά και από μέσα ξεχύθηκε ο στρατός των Σπαρτιατών.

Ο αιφνιδιασμός της εξόδου ήταν ολοκληρωτικός. Οι Αθηναίοι τράπηκαν σε φυγή και η μάχη μετατράπηκε σε σφαγή. Μέτρησαν σοβαρές απώλειες εκατοντάδων στρατιωτών, ενώ οι Σπαρτιάτες έχασαν μόλις 7 άντρες. Μόνο που μεταξύ τους ήταν και ο ίδιος ο Βρασίδας. Αλλά και ο Κλέων, από πλευράς Αθηναίων.

Ο Βρασίδας μεταφέρθηκε τραυματίας εντός των τειχών και άφησε λίγο αργότερα την τελευταία του πνοή. Πριν πεθάνει, πληροφορήθηκε πάντως ότι ο στρατός του είχε νικήσει. Τις παραμονές μάλιστα της επίθεσης, εκφώνησε άλλον έναν περίφημο λόγο του, εμψυχώνοντας για μια τελευταία φορά τους άντρες του.

Τον έθαψαν με τιμές μέσα στην Αμφίπολη, ενός προς τιμήν του στήθηκε στη Σπάρτη ένα κενοτάφιο, δίπλα στα μνημεία του Παυσανία και του Λεωνίδα.

Ο θάνατος των δύο στρατηγών, αλλά και η πανωλεθρία της Αθήνας, έπεισαν τις δύο πόλεις να φέρουν στην επιφάνεια τις φιλειρηνικές τους παρατάξεις.

Οι δύο πλευρές θα κατέληγαν την επόμενη χρονιά στην εύθραυστη Νικίειο Ειρήνη (Μάρτιος του 421 π.Χ.), δίνοντας έτσι τέλος στην πρώτη φάση του Πελοποννησιακού Πολέμου.

Η «άλλη» μάχη

Ο λακεδαιμόνιος στρατηγός δεν περίμενε όμως την Αμφίπολη για να γίνει γνωστός στα πέρατα του ελληνικού κόσμου. Οι πρώτες ριπές των εξαιρετικών και παράτολμων τακτικισμών του, των «Βρασίδειων», όπως ονομάστηκαν χαρακτηριστικά, φάνηκαν από τις πρώτες στιγμές του Πελοποννησιακού.

Ήδη από το 431 π.Χ. είχε τρομερές στρατιωτικές επιτυχίες στο ενεργητικό του. Όπως το γεγονός ότι κατάφερε να λύσει την αθηναϊκή πολιορκία της Μεθώνης με μόλις 100 άντρες στο πλευρό του.

Οι Αθηναίοι, με στόλο 100 πλοίων, πραγματοποίησαν απόβαση στην πόλη, που δεν είχε παρά μια μικρή φρουρά. Η κατάληψή της φάνταζε εύκολη ιστορία, δεν υπολόγιζαν όμως τον Βρασίδα, που βρισκόταν κοντά στη Μεθώνη και έσπευσε τάχιστα.

Με γενναιότητα που ξεχείλιζε, κατάφερε να διαπεράσει τα στρατεύματα των πολιορκητών και να μπει στην πόλη, χάνοντας κατά την αιφνιδιαστική εισβολή του λίγους μόνο άντρες. Έτσι έσωσε τη Μεθώνη και τιμήθηκε από τη Σπάρτη.

Με τέτοιες στρατιωτικές επιτυχίες στο ενεργητικό του, σε στεριά και θάλασσα, έφτασε να εκστρατεύσει το 428 π.Χ. στη Μακεδονία, μεταφέροντας εκεί το θέατρο των μαχών. Κατέλαβε πολλές πόλεις και έπεισε άλλες τόσες να τον ακολουθήσουν χωρίς μάχη, καθώς η προσωπικότητα και η δικαιοσύνη του έκαναν εύκολη την αποστασία από το άρμα της Αθήνας.

Κάποιες φορές έφτανε ένας λόγος του για να παραδοθούν οι πόλεις στους Σπαρτιάτες (όπως έγινε στην Άκανθο και τα Στάγειρα).

Το ημερολόγιο έδειχνε 423 π.Χ. όταν του ζήτησε ο σύμμαχός του, ο βασιλιάς της Μακεδονίας, Περδίκκας Β’ (γιος του Αλέξανδρου Α’), να τον βοηθήσει στον δικό του πόλεμο. Ο Βρασίδας τού είχε μεγάλη υποχρέωση, ο Περδίκκας είχε αναλάβει τη σίτιση του μισού πελοποννησιακού στρατού.

Κι έτσι εκστράτευσαν από κοινού εναντίον του Αρραβαίου στη βορειοδυτική Μακεδονία, στο κρατίδιο των Λυγκηστών. Η μάχη ήταν να δοθεί στη Λυγκηστίδα (Λύγκος), ο Περδίκκας περίμενε όμως και τους ιλλυριούς συμμάχους του.

Μερικές σποραδικές μάχες αργότερα, οι τρομεροί μισθοφόροι τον πρόδωσαν όμως και συντάχθηκαν με τον στρατό του Αρραβαίου εναντίον του μακεδόνα βασιλιά. Ο Περδίκκας τράπηκε σε φυγή τη νύχτα, αφήνοντας ουσιαστικά μόνο τον Βρασίδα και μάλιστα μέσα σε εχθρικό έδαφος.

Οι μισθοφόροι Ιλλυριοί είχαν φήμη άγριων και ικανών πολεμιστών και η προσχώρησή τους στις τάξεις του εχθρού ήταν μεγάλο πλήγμα για την εκστρατεία. Ο Βρασίδας δεν αντιλήφθηκε την υποχώρηση των συμμάχων Μακεδόνων και βρέθηκε τα ξημερώματα απομονωμένος βαθιά μέσα στα εδάφη του εχθρού.

Και τότε θα έλαμπε η στρατηγική του διάνοια για άλλη μια φορά. Αφού εκφώνησε άλλον έναν εμψυχωτικό λόγο, απομυθοποιώντας ουσιαστικά την πολεμική μηχανή των Ιλλυριών, οργάνωσε την απαγκίστρωσή του από τη χώρα των Λυγκηστών.

Οι στρατιωτικοί ελιγμοί του για μια συντεταγμένη υποχώρηση άφησαν εποχή. Ήταν υποχώρηση μεν, είχε λάβει ωστόσο όλα τα μέτρα απέναντι σε μια αιφνιδιαστική επίθεση του εχθρού. Η υποχώρηση με τάξη και πειθαρχία, έλεγε στους στρατιώτες του, δεν είναι ήττα, ειδικά αν έχεις να αντιμετωπίσεις ένα ασύνταχτο πλήθος βαρβάρων.

Και πράγματι δικαιώθηκε. Οι Ιλλυριοί επιτέθηκαν τελικά και το πλήρωσαν ακριβά. Ο Βρασίδας οργάνωσε με πρωτόγνωρο τρόπο την υποχώρηση των δυνάμεών του, σε σχηματισμό αμυντικού τετραγώνου.

Ο στρατηγικός στόχος ήταν να προστατευτούν οι ελαφρά θωρακισμένοι πολεμιστές, την ίδια ώρα που μικρές και ευέλικτες μονάδες ελίτ στρατιωτών απέκρουαν τις επιθέσεις του εχθρού. Ο Βρασίδας έκανε πολλά και νεωτεριστικά σε αυτή την υποχώρηση, εξασφαλίζοντας τακτικά πλεονεκτήματα σε στενά περάσματα και υψώματα.

Ήταν μια τολμηρή και πρωτόγνωρη στα στρατιωτικά χρονικά υποχώρηση από εχθρικό έδαφος, που του επέτρεψε να βρεθεί σε συμμαχικά εδάφη χωρίς να χάσει άντρες. Επικράτησε του εχθρού ενώ υποχωρούσε. Οι επιτιθέμενοι καθηλώθηκαν και μέτρησαν μεγάλες απώλειες.

Οι Σπαρτιάτες επέστρεψαν τελικά με ασφάλεια σε φιλικό έδαφος, μόνο που η προδοσία του Περδίκκα θα έδινε τέλος στη συμμαχία Μακεδονίας και Σπάρτης.

Αυτός ήταν ο Βρασίδας, ο τολμηρός στρατηγός της Σπάρτης, τον οποίο μελέτησε καλά ο στρατηλάτης Μέγας Αλέξανδρος για τη δική του μεγαλειώδη εκστρατεία.

Λέγεται μάλιστα ότι ο Βρασίδας εκτιμούσε τόσο τη γενναιότητα που κάποια στιγμή άφησε ελεύθερο ένα ποντίκι που τον είχε δαγκώσει. Όταν τον ρώτησαν περίεργοι οι άντρες του γιατί του χάρισε τη ζωή, ο στρατηγός απάντησε: «Τίποτα δεν είναι τόσο μικρό και αδύναμο ώστε να μην μπορεί να ζήσει αν έχει τόλμη»…