Τα σύνορα του πρώτου ελληνικού κράτους: Από τον Παγασητικό έως τον Αμβρακικό

Πώς διαμορφώθηκαν τα σύνορα του πρώτου ελληνικού κράτους; - Οι ενέργειες και οι στόχοι του Ιωάννη Καποδίστρια - Πώς φτάσαμε τελικά στη γραμμή Παγασητικού-Αμβρακικού το 1832; - Το οδοιπορικό του Στέφανου Σταμέλλου στην οριογραμμή του πρώτου ελληνικού κράτους

Η ανεξαρτησία της Ελλάδας επιτεύχθηκε μετά από μια μακροχρόνια Επανάσταση και αφού πολλοί πρόγονοί μας έχυσαν το αίμα τους στα πεδία των μαχών. Η ελληνική κοινή γνώμη θεωρεί στη συντριπτική της πλειοψηφία ότι μετά τη Ναυμαχία του Ναβαρίνου η Ελλάδα ανεξαρτητοποιήθηκε και καθορίστηκαν τα σύνορά της, άγνωστο πού ακριβώς για τους περισσότερους.

Βέβαια τα πράγματα δεν είναι έτσι. Χρειάστηκαν να περάσουν 2,5 χρόνια ακόμα για να ιδρυθεί με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου (20/01/1830) το πρώτο ανεξάρτητο ελληνικό κράτος και άλλα 2,5 χρόνια για να καθοριστούν τα βόρεια σύνορά του. Από το 1827 ως το 1832 έγιναν πάρα πολλές διεργασίες, συσκέψεις, προτάσεις και μεσολάβησαν μια σειρά από γεγονότα που οδήγησαν στη συνοριακή γραμμή που χαράχτηκε το 1832 και άλλαξε 49 χρόνια αργότερα, το 1881, με την ενσωμάτωση της Θεσσαλίας και της περιοχής της Άρτας στην Ελλάδα. Η πρώτη συνοριακή γραμμή του ελληνικού κράτους ήταν η λεγόμενη «γραμμή Παγασητικού- Αμβρακικού». Αυτό είναι ίσως γνωστό σε αρκετές και αρκετούς. Ποια ήταν όμως τα άκρα της; Από ποια σημεία διερχόταν; Ένα πραγματικά εντυπωσιακό οδοιπορικό στα πρώτα σύνορα της Ελλάδας έκανε ο Στέφανος Σταμέλλος και το περιγράφει στο βιβλίο του «Από τον Παγασητικό έως τον Αμβρακικό», που κυκλοφόρησε το 2018 από τον ΕΚΔΟΤΙΚΟ ΟΙΚΟ «Σ.Ι. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ». Πολλές τοποθεσίες της Κεντρικής Ελλάδας σήμερα, ως το 1881 ήταν παραμεθόριες. Ερείπια από καζάρμες (καζάρμα< ιταλικό caserma- casa di arma), στρατώνες δηλαδή και κούλιες (μεθοριακά φυλάκια) αποτελούν απομεινάρια εκείνης της εποχής. Ας δούμε όμως πώς φτάσαμε στη χάραξη της μεθοριακής γραμμής Παγασητικού- Αμβρακικού και στη συνέχεια θα ασχοληθούμε εκτενέστερα με τη γραμμή αυτή.



Η Συνθήκη της 6ης Ιουλίου 1827- Η Διάσκεψη των Πρεσβευτών στον Πόρο

Με τη Συνθήκη της 6ης Ιουλίου 1827 προβλεπόταν μεσολάβηση Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας για την «ειρήνευση της Ελλάδας». Επρόκειτο όμως για μια Συνθήκη αόριστη σε πολλά θέματα, ιδίως στο θέμα των συνόρων, ενώ η αυτονομία του υπό δημιουργία κράτους, υπό την επικυριαρχία του σουλτάνου ως βάση διαπραγμάτευσης, δεν ήταν ικανοποιητική για τους Έλληνες. Όμως το γεγονός ότι η Επανάσταση βρισκόταν σε πλήρη εξάντληση και κινδύνευε να συντριβεί, οδήγησε στην αποδοχή της ανακωχής από την Αντικυβερνητική Επιτροπή στις 21 Αυγούστου 1827. Παράλληλα έπρεπε να αντιμετωπιστεί η εσωτερική αταξία, να ακολουθηθεί πολιτική «ίσης φιλίας» προς τις Μεγάλες Δυνάμεις και ο ένοπλος αγώνας να συνεχιστεί μόνον εφόσον οι Τούρκοι δεν δέχονταν τους όρους της Συνθήκης. Η άρνηση των Τούρκων να αποδεχτούν τη Συνθήκη και ο δραστικός περιορισμός της πειρατείας, από τη στιγμή που ανέλαβε τη διακυβέρνηση της χώρας ο Ιωάννης Καποδίστριας οδήγησαν τις Μεγάλες Δυνάμεις σε ευνοϊκότερη στάση απέναντι στην Ελλάδα και τελικά στη Ναυμαχία του Ναβαρίνου τον Οκτώβριο του 1827.

Βλέποντας το κλίμα που άρχισε να δημιουργείται, ο Καποδίστριας ανεβάζει τον πήχη των διεκδικήσεων για την Ελλάδα. Σε επιστολή του προς τον Ουίλιαμ Όρτον του αγγλικού Υπουργείου Εξωτερικών στις 3 Οκτωβρίου 1827, διαμαρτύρεται έντονα για τον περιορισμό των εδαφών που θα δίνονταν στην Ελλάδα και διεκδικεί μια εκτεταμένη περιοχή από τον Αμβρακικό ως τον Θερμαϊκό, με συνοριακή γραμμή που θα διαπερνά τη Μακεδονία και τη Θεσσαλία. Ζητά επίσης τα νησιά του Αιγαίου και της «ελάσσονος Ασίας» (προφανώς εννοεί της Μικράς Ασίας­). Δεν κάνει ρητή αναφορά σε διεκδικήσεις στην Ήπειρο και την Κρήτη, αλλά στην αρχή του ίδιου εγγράφου απαντώντας για τα ιστορικά δίκαια της Ελλάδας, αναφέρεται και σε περιοχές της Μικράς Ασίας, της Κύπρου και της Κρήτης. Ο ρωσοτουρκικός πόλεμος και η άφιξη του γαλλικού στρατού υπό τον Μεζόν στον Μοριά τον Αύγουστο του 1828, ήταν δύο ακόμα ευνοϊκά γεγονότα για τα ελληνικά συμφέροντα. Τον Σεπτέμβριο του 1828 έφτασαν στον Πόρο οι πρεσβευτές «παρά τη Πύλη» των τριών δυνάμεων: Στράτφορντ Κάνιγκ της Βρετανίας, ξάδερφος του Τζορτζ Κάνιγκ και φίλος του Καποδίστρια από το 1814, Γκιγεμινό της Γαλλίας και Ριμποπιέρ της Ρωσίας, με σκοπό να αποσαφηνίσουν όσα αναφέρονταν στη Συνθήκη του Ιουλίου 1827. Ο Καποδίστριας βρήκε την ευκαιρία να προβάλει εντονότερα τις ελληνικές διεκδικήσεις. Με εμπιστευτικό υπόμνημά του στους τρεις πρέσβεις στις 11/23 Σεπτεμβρίου, ο Κυβερνήτης αναφέρει ότι τα πλέον «συνεσταλμένα» όρια του νέου ελληνικού κράτους θα αρχίζουν από τον κόλπο του Βόλου (Παγασητικό), θα αφήνουν στην Τουρκία τη Θεσσαλία και τμήμα της Ηπείρου και θα φτάνουν ως την Σαγιάδα της Θεσπρωτίας. Όμως, συνεχίζει, η «φυσικοτάτη οροθεσία» μέσω της οποίας θα εξασφαλιζόταν η άμυνα και η ανάπτυξη του νέου κράτους, θα ήταν η ευθεία γραμμή που ξεκινά από τις υπώρειες του Ολύμπου στον Θερμαϊκό και φτάνει μέσω Χασίων- Μετσόβου- Χορμόβου- Σαμαρίνας και Γαρδικίου, στο Παλέρμο της Χιμάρας, στην Αδριατική. Η Εύβοια και η Κρήτη θα εντάσσονταν στο νέο ελληνικό κράτος.



Μάλιστα ο Καποδίστριας επικαλούμενος απόρρητο άρθρο της Συνθήκης του 1827 για αναπροσαρμογή των όρων της αν η Τουρκία δεν αποδεχόταν τη μεσολάβηση των Μεγάλων Δυνάμεων, ζήτησε διεύρυνση των συνόρων αναφερόμενος στις νίκες των Ελλήνων στα στενά της Πίνδου και του Ολύμπου και στην πληθυσμιακή σύνθεση των περιοχών που ζητούσε να ενταχθούν στο νεοελληνικό κράτος. Ο Κυβερνήτης επίσης τόνιζε την ελληνικότητα της Ρόδου, της Κύπρου και άλλων νησιών. Στο υπόμνημα της 11ης Σεπτεμβρίου 1828, ο Καποδίστριας απέφυγε να αποκηρύξει την επικυριαρχία του σουλτάνου, την οποία όμως «αποκρούει» σιωπηρά με φράσεις όπως «περί όντως ανεξαρτησίας» και «περί υπάρξεως εθνικής, ολοσχερώς ελευθέρας και υπό τίνας μορφάς ανεξαρτησίας».

Ο Καποδίστριας πήγε μάλιστα ο ίδιος στον Πόρο για να πιέσει τους πρεσβευτές και πέτυχε τελικά αυτοί να γνωματεύσουν ότι τα σύνορα του νέου ελληνικού κράτους πρέπει να φτάνουν προς βορρά στη γραμμή Αμβρακικού- Παγασητικού, να συμπεριλαμβάνονται στην Ελλάδα η Εύβοια, αλλά επίσης η Σάμος και η Κρήτη. Όμως όλα αυτά υπερέβαιναν τις οδηγίες που είχαν λάβει από τους προϊστάμενούς τους οι πρέσβεις. Οι προτάσεις του Στράτφορντ Κάνιγκ αποδοκιμάστηκαν από τον Άγγλο Υπουργό Εξωτερικών Αμπερντίν σε έγγραφο της 6/18 Νοεμβρίου 1828. Λίγο πριν, ο Αμπερντίν κάλεσε τους πρέσβεις της Γαλλίας Πολινιάκ και της Ρωσίας Λίβεν και τους έπεισε να υπογράψουν το λεγόμενο Πρωτόκολλο του Λονδίνου (4-16 Νοεμβρίου 1828), με το οποίο η Πελοπόννησος, οι παρακείμενες νήσοι και οι Κυκλάδες θα βρίσκονταν υπό την προσωρινή εγγύηση των τριών Αυλών μέχρι να αποφασιστεί, με διαπραγματεύσεις με την Πύλη, η τελική «τύχη» της Ελλάδας.



Επρόκειτο για μια πολύ άσχημη εξέλιξη, που δημιουργούσε σοβαρό κίνδυνο το ελληνικό κράτος να περιορισθεί στην Πελοπόννησο και τις Κυκλάδες. Πιο δύσκολο από όλα φαινόταν το θέμα της Κρήτης, καθώς ο Αμπερντίν θεωρεί το ζήτημα της Μεγαλονήσου σπουδαιότερο «από το όλο ελληνικό ζήτημα» και στις 8/20 Δεκεμβρίου 1828 αναφέρει σε έγγραφό του ότι «η βρετανική κυβέρνηση ουδέποτε θα επιτρέψει να περιέλθει η σπουδαία αυτή νήσος εις το κράτος του Καποδίστρια ή σε οποιαδήποτε άλλη δύναμη». Στις 14 Δεκεμβρίου 1828 ο Κυβερνήτης απέσπασε από τον Τσάρο Νικόλαο την υποστήριξή του στη γραμμή Παγασητικού- Αμβρακικού, αλλά κυρίως την έγκρισή του για πλήρη ανεξαρτησία της Ελλάδας. Ο Νικόλαος Σπηλιάδης από τα Απομνημονεύματά του (τ. Η’, σελ. 174) γράφει ότι ενώ ο Καποδίστριας αγωνιζόταν να «μεγαλώσει» την Ελλάδα, ντόπιοι ολιγαρχικοί κύκλοι πίεζαν και παρακαλούσαν (!) τους ξένους πρεσβευτές τους οποίους προσέγγισαν, να μην ακούν τον «ρωσόφρονα» Κυβερνήτη, αλλά να κλείσουν τάχιστα το θέμα των συνόρων, έστω και με τη «στενότερη» εκδοχή! Η εκστρατεία του Αυγουστίνου Καποδίστρια, με την οποία απελευθερώνεται ολόκληρη η Δυτική Στερεά Ελλάδα (άνοιξη 1829), είχε ευεργετικά αποτελέσματα, καθώς την ίδια περίπου εποχή (Μάρτιος 1829) η Διάσκεψη του Λονδίνου για το ελληνικό ζήτημα ξανάρχισε τις εργασίες της.



Με αμοιβαίες υποχωρήσεις οι Μεγάλες Δυνάμεις στο Πρωτόκολλο της 10/22ας Μαρτίου 1829 δέχτηκαν ως σύνορα της Ελλάδας τη γραμμή Παγασητικού- Αμβρακικού. Το άσχημο ήταν ότι το Πρωτόκολλο επέμεινε σε επικυριαρχία του σουλτάνου και σε καταβολή φόρου υποτελείας, ενώ αξίωνε την άμεση απόσυρση των ελληνικών δυνάμεων από τη Στερεά. Οι Τούρκοι δεν δέχονταν καν την αυτονομία με υποτέλεια στον σουλτάνο και ο Καποδίστριας άρχισε να κωλυσιεργεί βλέποντας ότι οι Τούρκοι κατατροπώνονται από τους Ρώσους στον μεταξύ τους πόλεμο, αλλά και τις επιτυχίες των ελληνικών στρατευμάτων στη Στερεά. Με υπόμνημα στις 24 Μαΐου 1829 χαρακτηρίζει «ενόπλους πληθυσμούς εντοπίων» όσους μάχονται στη Στερεά και όχι ελληνικά στρατεύματα, δηλώνοντας αδυναμία ελέγχου και αποχώρησής τους. Η νίκη του Υψηλάντη στην Πέτρα (12 Σεπτεμβρίου 1829) και η Συνθήκη της Ανδριανούπολης (την οποία είχαν καταλάβει οι Ρώσοι), υποχρέωσαν τους Οθωμανούς να δεχθούν τόσο τη Συνθήκη του 1827, όσο και το Πρωτόκολλο του 1829 για τη μεθοριακή γραμμή Παγασητικού- Αμβρακικού.

Ο Αμπερντίν ξαφνικά, το Νοέμβριο του 1829 τάχθηκε υπέρ της πλήρους ανεξαρτησίας της Ελλάδας. Μετά από νέες διαβουλεύσεις, με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου (22 Ιανουαρίου/3 Φεβρουαρίου 1830) αναγνωρίζεται η ανεξαρτησία της Ελλάδας, τα βόρεια σύνορά της όμως περιορίζονται μεταξύ των εκβολών του Σπερχειού στον Μαλιακό και των εκβολών του Αχελώου (Ασπροπόταμου) στα νησιά Εχινάδες, ΣΤΗΝ Οξειά συγκεκριμένα, του Ιονίου. Ο Καποδίστριας προκάλεσε τη σκόπιμη καθυστέρηση των εκπροσώπων της Γαλλίας και της Ρωσίας για τη χάραξη της οροθετικής γραμμής. Αν γινόταν η χάραξη των συνόρων έπρεπε να εκκενωθούν από ελληνικούς πληθυσμούς οι περιοχές βόρεια της γραμμής Σπερχειού- Αχελώου. Ο νέος Βρετανός Υπουργός Εξωτερικών Πάλμερστον, δέχεται τη γραμμή Παγασητικού- Αμβρακικού, αλλά ζητά την αποπομπή του Καποδίστρια.

Τον Ιούλιο του 1831 η διάσκεψη των Δυνάμεων του Λονδίνου για το ελληνικό ζήτημα αποφασίζει την αποστολή οδηγιών προς τους πρεσβευτές τους στην Κωνσταντινούπολη για βελτίωση των βορείων συνόρων της Ελλάδας. Με νέο Πρωτόκολλο που υπογράφτηκε στο Λονδίνο στις 14 Σεπτεμβρίου 1831 αναγνωριζόταν ότι η συνοριακή γραμμή της Ελλάδας που έχει οριστεί με το Πρωτόκολλο της 3ης Φεβρουαρίου 1830 είχε σοβαρά προβλήματα στο δυτικό της τμήμα και δεν παρείχε τα μέσα για εμπέδωση αμοιβαίας ασφάλειας μεταξύ Ελλάδας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η σύγκρουση Τουρκίας- Αιγύπτου εκείνη την εποχή διευκόλυνε τον Στράτφορντ Κάνιγκ που είχε επωμιστεί το δύσκολο έργο να πείσει τους Οθωμανούς να αποδεχθούν τα νέα σύνορα.

Ό,τι είχε επιτευχθεί ως τότε, οφείλεται σχεδόν αποκλειστικά στους μαεστρικούς χειρισμούς του Ιωάννη Καποδίστρια, που φρόντισε να διατηρηθούν οι ελληνικές δυνάμεις σε Αιτωλία και Ακαρνανία, έτσι ώστε οι περιοχές αυτές να συμπεριληφθούν στο νέο ελληνικό κράτος. Δυστυχώς, το πρωινό της 27/09/1831 ο Ιωάννης Καποδίστριας δολοφονήθηκε στο Ναύπλιο και δεν πρόλαβε να δει ότι οι άοκνες προσπάθειες που είχε καταβάλει για να αποκτήσει όσο το δυνατόν μεγαλύτερη έκταση η Ελλάδα είχαν ευοδωθεί…

Πότε και πώς χαράχτηκαν τα πρώτα ελληνοτουρκικά σύνορα;

Οι επίσημες, τελικές διαπραγματεύσεις για τα ελληνοτουρκικά σύνορα άρχισαν στην Κωνσταντινούπολη στις 27 Ιανουαρίου/08 Φεβρουαρίου 1832 και μέχρι τον καθορισμό τους μεσολάβησαν διαβουλεύσεις επτά μηνών. Ο Διακανονισμός της Κωνσταντινούπολης, γνωστός ως Συνθήκη του Καλεντέρ- Κιόσκ (9/21 Ιουλίου 1832) ήταν αυτός με τον οποίο καθορίστηκαν οριστικά τα πρώτα ελληνοτουρκικά σύνορα. Αφέθηκε μόνο μία εκκρεμότητα, για το αν η περιοχή της Λαμίας θα παρέμενε υπό οθωμανική κατοχή ή όχι.

Για το θέμα αυτό θα λαμβάνονταν αποφάσεις αργότερα. Η Τουρκία θα έπαιρνε αποζημίωση 40 εκ. γρόσια αν τα σύνορα ακολουθούσαν τη γραμμή Παγασητικού- Αμβρακικού και 30 εκ. γρόσια, αν προκρινόταν η γραμμή Αμβρακικού- Σπερχειού. Τελικά με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου στις 18/30 Αυγούστου 1832 η περιοχή της Λαμίας επιδικάστηκε στην Ελλάδα. Το αίτημα των Κρητικών για ένωση με την Ελλάδα δεν έγινε δεκτό. Ομοίως και το αίτημα των Σαμιωτών. Όμως ζητήθηκε να παραχωρηθεί στο νησί του Πυθαγόρα αυτονομία. Πραγματικά, η Σάμος ανακηρύχθηκε ηγεμονία με πλήρη αυτοδιοίκηση υπό Χριστιανό ηγεμόνα, υποτελής όμως στον Σουλτάνο.

Με βάση τους όρους της Συνθήκης της Κωνσταντινουπόλεως που επικυρώθηκαν με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου, συγκροτήθηκε η Οροθετική Επιτροπή των συνόρων την οποία αποτελούσαν οι Συνταγματάρχες: G. Baker της Αγγλίας, A. De Scalon της Ρωσίας και I. Barthelemy της Γαλλίας. Από την πλευρά της Τουρκίας μετείχε ο Χουσεΐν Βέης, ενώ από ελληνικής πλευράς ο Στρατηγός Ιωάννης Στάικος. Η επιτροπή ξεκίνησε την οροθέτηση στις 12 Σεπτεμβρίου 1832, οπότε και συγκροτήθηκε σε σώμα στην Πρέβεζα και ολοκλήρωσε το έργο της μετά από εννιά συνεδριάσεις στις 18 Νοεμβρίου 1832..

Η τελική διαμόρφωση της οροθετικής γραμμής παρουσίαζε μεγάλες δυσκολίες, λόγω της ατέλειας και των διαφορών των υπαρχόντων χαρτών. Άλλα προβλήματα ήταν ότι οι οροθέτες δεν μιλούσαν την ίδια γλώσσα, χρησιμοποιούσαν διαφορετικά όργανα, αλλά και το ότι προσβάλλονταν από διάφορες ασθένειες. Ξεκινώντας από τον Αμβρακικό Κόλπο, οι οροθέτες διένειμαν τα νησιά και τις βραχονησίδες τους. Το Γαϊδουρονήσι και το Κορακονήσι δόθηκαν στην Τουρκία, καθώς ήταν πλησιέστερα στην παραλία, ενώ τα νησιά Κέφαλος και Βούβαλος που βρίσκονταν νοτιότερα, δόθηκαν στην Ελλάδα.

Η Πούντα (Άκτιο) παρέμενε στην Τουρκία ενώ το Μενίδι Αιτωλοακαρνανίας και το Μακρυνόρος δίνονταν στην Ελλάδα. Στην ξηρά η οροθετική γραμμή(ligne de demarcation), το σύνορο δηλαδή, βρισκόταν μεταξύ Μενιδίου και Κόπραινας (στις εκβολές του Αράχθου, όπου βρίσκεται σήμερα το χωριό Αλυκή). Είναι πρακτικά αδύνατο να αναφέρουμε όλα τα σημεία από τα οποία περνούσε στη συνέχεια η οροθετική γραμμή. Τα βασικά σημεία μπορείτε να δείτε στους δύο χάρτες που παραθέτουμε και τους οποίους παρουσίασε ο Ολλανδός καθηγητής Πανεπιστημίου H. Reinder Reinders το 2008 στο Δ’ Συνέδριο Αλμυριώτικων Σπουδών με τίτλο «Τα ελληνο-οθωμανικά σύνορα στην πεδιάδα της Σούρπης (1832-1881)». Στην πλευρά του Παγασητικού τα σύνορα όπως βλέπετε έφταναν στον Όρμο της Σούρπης και το σημαντικό λιμάνι του Πτελεού δινόταν στην Ελλάδα. Στην ανατολική μεριά, σύμφωνα με τη Συνθήκη της Κωνσταντινούπολης το όριο των δύο κρατών καθορίζεται από την εκβολή του ποταμού που ρέει κοντά στο χωριό Γραδίζα. Πρόκειται για τον ποταμό Σαλαμπριά ή Σουρπιώτικο. Σύμφωνα με τους Gell και Dodwell Γραδίζα ή Γραδίτσα είναι το χωριό Γαρδίκι που βρίσκεται νότια από τη συνοριακή γραμμή. Ο χάρτης της συνοριακής γραμμής του Baker όμως ο οποίος δημοσιεύθηκε το 1837 εμφανίζει ένα μικρό συνοικισμό με το όνομα Γρανίτσα που βρίσκεται δυτικά από τον παραπόταμο του Σαλαμπριά, Κληματατόρεμα. Η οροθετική γραμμή προσδιορίστηκε από 95(ή 96) πυραμίδες, όπως αυτές που υπάρχουν σήμερα στα ελληνοαλβανικά σύνορα. Στις παραμεθόριες περιοχές που καθορίστηκαν τότε έγιναν τα επόμενα χρόνια πολλά μεθοριακά επεισόδια, μετακινήσεις πυραμίδων από τους Τούρκους και από εκεί ξεκίνησαν οι επαναστάσεις των Ελλήνων τον 19ο αιώνα(1854, 1878 κλπ.).

Επίλογος

Το καλοκαίρι του 2017 ο Στέφανος Σταμμέλος έκανε ένα οδοιπορικό στα πρώτα σύνορα της Ελλάδας ξεκινώντας από τη Σούρπη της Μαγνησίας και καταλήγοντας στο Κομπότι της Άρτας. Χρειάστηκε 11 ημέρες για να πραγματοποιήσει την εντυπωσιακή αυτή εξερεύνηση. Κατέγραψε όσα είδε και τα παρουσιάζει στο βιβλίο του «Από τον Παγασητικό ως τον Αμβρακικό» ,ΕΚΔΟΣΕΙΣ Σ.Ι. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ, 2018. Στο βιβλίο αυτό μπορείτε να βρείτε απίστευτες λεπτομέρειες για τοποθεσίες που μέχρι πριν από 142 χρόνια ήταν ακριτικές και πλούσιο φωτογραφικό υλικό.

Όπως είδαμε ακόμα και τα πρώτα σύνορα της Ελλάδας για τα οποία θυσιάστηκαν πολλοί πρόγονοί μας καθορίστηκαν μετά από μακροχρόνιες διαβουλεύσεις. Αν δεν υπήρχε ο Ιωάννης Καποδίστριας πιθανότατα η Πελοπόννησος, τα γειτονικά νησιά και οι Κυκλάδες θα απάρτιζαν το πρώτο ελληνικό κράτος. Κι αν δεν είχε δολοφονηθεί, η οροθετική γραμμή ίσως βρισκόταν βορειότερα από τη γραμμή Παγασητικού-Αμβρακικού…Κάποιοι που κατά καιρούς εμφανίζονται ως…υπεράνω συνόρων, διεθνιστές κλπ., ας σκεφτούν ότι στην Ελλάδα δεν χαρίστηκε ποτέ τίποτα, αντίθετα αδικήθηκε επανειλημμένα στο θέμα των συνόρων και ότι κάποιοι άλλοι, χρόνια πριν, έδωσαν τη ζωή τους, για να μπορούν αυτοί σήμερα να εκφράζουν ελεύθερα τις απόψεις τους, όσο εξωφρενικές κι αν είναι…

Πηγές: ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΣΤΑΜΕΛΛΟΣ, «ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΓΑΣΗΤΙΚΟ ΣΤΟΝ ΑΜΒΡΑΚΙΚΟ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ Σ.Ι. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ, 2018
H. Reinder Reinders, «Tα ελληνο-οθωμανικά σύνορα στην πεδιάδα της Σούρπης (1832-1881)», Academia.edu
«ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ», τ. ΙΒ, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ
Σχετική βιβλιογραφία
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΒΟΛΟΠΟΥΛΟΣ, «ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ 1830-1981», βιβλιοπωλείον της ΕΣΤΙΑΣ, 2015
Γρηγόριος Δαφνής, «ΙΩΑΝΝΗΣ Α. ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ-Η γένεση του ελληνικού κράτους", 2η έκδοση, Εκδόσεις ΚΑΚΤΟΣ, 2018.
Ευχαριστούμε θερμά τις εκδόσεις Σ.Ι. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ για την πολύτιμη βοήθειά τους.

Μιχάλης Στούκας

ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ